جابه جایی قاره ها

در سال ۱۹۱۲ میلادی یک دانشمند آلمانی به نام «وگنر» با شواهدی که بدست آورده بود، اظهار داشت که حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش تمام خشکی ها به هم متصل بوده و خشکی یک تکه ای را ساخته اند. این خشکی عظیم رفته رفته به دو خشکی بزرگ تقسیم شد و پس از میلیون ها سال هر یک از دو خشکی قطعه قطعه شده و قاره های امروزی را بوجود آوردند.

پس از مرگ وگنر، تعداد کمی از زمین شناسان نظریه ی وی را تحسین برانگیز خواندند و برای اثبات آن بدنبال شواهد بهتری بودند. در فاصله سال های ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۸ پیشرفت شایان فناوری، امکان مطالعه زمین شناسان را بر روی قسمت های ناشناخته ی زمین، خصوصاً کف اقیانوسها فراهم آورد. در سال ۱۹۶۸ با توجه به مجموعه اطلاعات و شواهد بدست آمده ، نظریه وگنر مبدل به یک نظریه ی جامعتری با عنوان زمین ساخت ورقه ای شد. بر اساس این نظریه، سنگ کره ی زمین یک تکه نیست. بلکه از تعدادی ورقه های کوچک و بزرگ تشکیل شده است. برخی از این ورقه ها در زیر اقیانوس ها واقعند. برخی در زیر قاره ها و پاره ای هم ، قسمت هایی از هر دو را در بر می گیرند. همه ی ورقه ها که تا عمق حدود ۲۰ تا ۱۵۰ کیلومتری ادامه دارند، می توانندآزادانه و مستقل از هم حرکت کنند.
دانشمندان عقیده دارند که دما و فشار در زیر سنگ کره به اندازه ای است که سنگ ها حالتی شکل پذیرو خمیر مانند دارند. دما در همه ی قسمتهای این بخش خمیری یکسان نیست. قسمت های زیرین دمای بیشتر و قسمت هایی رویی دمای کمتری دارد. این اختلاف دما سبب می شود که قسمت های زیرین چگالی کمتری نسبت به قسمتهای رویی داشته باشد. اختلاف چگالی در قسمت های خمیری گوشته سبب برقراری جریان جابه جایی (همرفتی) بسیار کندی می شود( حدود چند سانتی متر در سال) یعنی مواد سازنده نرم کره به آرامی بالا می آیند، سپس به طرفین … و انجام به سمت پایین کشیده می شوند. وقتی در نرم کره چنین جریانی بوجود می آید. ورقه های سنگ کره بر روی آن می خزند و همراه آن جابه جا می شوند.

در این حالت ورقه های سنگ کره د رمحلی که جریان رو به بالا باشد از هم دور می شوند و سپس به زیر ورقه ی مقابل فرو می روند.

پدیده های حاصل از حرکت ورقه ها:

ورقه ها به سه شکل مختلف می توانند نسبت به هم جابه جا شوند

۱ – ورقه های دور شونده :
بیشتر محل هایی که ورقه ها از هم دور می شوند، در اقیانوس ها قرار دارند . در این مناطق ،‌مواد مذاب از شکاف موجود در بین دو ورقه خارج شده و درهمان سخت می شوند و پوسته جدیدی را بوجود می آورند. از این رو، هر ساله چند سانتی متر بر وسعت اقیانوس ها افزوده می شود، خروج مواد مذاب در این مناطق سبب بوجود آمدن رشته کوههایی در میان اقیانوس ها می شود. این رشته کوهها زنجیره ی پیوسته ای را می سازند به طول آن در مجموع بیش از ۶۰۰۰۰ کیلومتر است. رشته کوههای میان اقیانوسی، محل وقوع تعدادی از زمین لرزه ها و آتش فشان هاست.

ورقه های نزدیک شوند :

۲ – چون ورقه های نزدیک شونده خصوصیات فیزیکی و شیمیایی مختلفی دارند . پدیده های حاصل به یکی از صورت های زیر خواهد بود.

الف – برخورد ورقه های اقیانوسی با ورقه قاره ای :
در این محل ها ورقه ی اقیانوسی به زیر ورقه ی قاره ای کشیده می شود و با خم شدن لبه ی ورقه ها، گودال عمیق اقیانوسی به موازات قاره و در داخل اقیانوس بوجود می آید. ورقه های ایقانوسی به همراه خود تعدادی از رسوبات دریایی را به پائین می کشاند. وقتی این مواد به عمق حدود ۱۰۰ متر می رسند، ذوب می شوند و از شکاف های ورقه ای قاره ای ،‌خود را به بالا می کشند و سبب بوجود آمدن کوههای آتش فشانی بر روی قاره ها می شوند. گودال های عمیق در اطراف آن، محل وقوع زلزله های شدید است.

ب – برخورد ورقه های اقیانوسی :
در این محل ها، یکی از ورقه ها به زیر دیگری فرو می رود و با خم شدن لبه ورقه ها، گودال عمیق اقیانوسی بوجود می آید. ورقه ی فرو رانده شده مانند حالت قبل ذوب می شود و مواد مذاب حاصل از آن، این بار از بستردریا خارج می گردد. با ادامه فعالیت این آتش فشان ها، جزایری سر از آب بیرون می آورند که به مجموعه ی آن ها جزایر اقیانوسی گفته می شود. اطراف این گودال ها محل وقوع تعداد دیگری از زلزله های شدید است.

پ – برخورد دو ورقه ای قاره ای :
در این محل ها، ورقه ای به زیر ورقه دیگر فرو نمی رود، زیرا جرم هر دو کم و مساوی است نتیجه چنین برخوردی،‌ایجاد کوه و زلزله های شدید است.

ورقه هایی که در کنار هم می لغزند:

در این محل ها نه پوسته ی جدیدی بوجود می آید و نه ورقه ای تخریب می شود. بلکه فقط ورقه ا از کنار هم عبور می کنند، در بیشتر مواقع ممکن است این جا به جایی برای مدتی صورت نگیرد و انرژی ذخیره گردد و به هنگام آزاد شدن انرژی ، حرکت ناگهانی ورقه ها سبب زلزله های شدیدی شود.

فکر کنید
در محل ورقه های دورشونده،‌مرتباً سنگ کره ی جدید تشکیل می شود، در این صورت آیا وسعت زمین هم اکنون در حال افزایش است؟

اگر پدیده جبرانی وجود نداشته باشد، باید بر وسعت زمین همچنان افزوده شود، اما سطح زمین مقداری ثابت است یعنی در مناطقی مانند محل برخورد ورقه های نزدیک شوند، قسمتی از سنگ کره از بین می رود.

فکر کنید
۱ – گفته می شود هر چقدر تعداد زلزله های کوچک در یک منطقه بیشتر باشد ،بهتر است به نظر شما دلیل چیست؟

به همراه وقوع هر زلزله هر چند کوچک مقداری از انرژی ذخیره شده آزاد می شود و درنتیجه از احتمال وقوع زلزله شدید – که با آزاد شدن انرژی زیادی همراه است کاسته می گردد.

۲ – کدام پدیده ی زمین شناسی در تمام حاشیه های ورقه های سازنده سنگ کره زمین بوجود می آید؟

زلزله ، تقریباً تمامی زمین لرزه های دنیا در حاشیه ی ورقه های سازنده سنگ کره زمین بوجود می آیند.

سؤال از متن فصل ۴ :
۱ – حرکت ورقه ها نسبت به هم سه شکل مختلف می تواند صورت بگیرد . این سه شکل کدامند؟

۱) دو ورقه از هم دور می شوند .
۲) دو ورقه با یکدیگر برخورد می کنند
۳) دو ورقه در کنار هم می لغزند

۲ – چگونگی دور شدن تدریجی دو ورقه از یکدیگر را توضیح دهید.

مواد مذاب از شکاف موجود در بین ورقه خارج شده و در همان جا سخت می شوند و پوسته ی جدیدی را بوجود می آورند.

۳ – پدیده های حاصل از برخورد دو ورقه اقیانوسی با ورقه قاره ای را نام ببرید.

۱ ) گودال عمیق اقیانوسی
۲) کوه های آتش فسانی

۴ – چرا در محل ورقه هایی که در کنار هم می لغزند، زلزله های شدیدی رخ می دهد؟

در این محل ها فقط ورقه ها از کنار هم عبور می کنند. در بیشتر مواقع ممکن است این جا به جایی برای مدتی صورت نگیرد و انرژی ذخیره گردد و به هنگام آزاد شدن انرژی، حرکت ناگهانی ورقه ها سبب زلزله های شدید می شود.

۵ – نتیجه برخورد دو ورقه ی قاره ای چیست؟

در این محل ها، رقه ای به زیر ورقه ی دیگر نمی رود. زیرا جرم هر دو، کم و مساوی است . نتیجه ی چنین برخوردی ایجاد کوه و زلزله های شدید است.

بخش دوم ، زمین زیستگاه ما
فصل ۳ – سرگذشت زمین . لایه های سنگ ها :

سنگ های رسوبی معمولاً به صورت موازی در روی هم انباشته می شوند و مانند ورق های کتابند. در یک سری لایه از جنس سنگ های رسوبی ، اصولاً لایه های زیرین قدیمی تر از لایه های بالایی هستند. اما در صورتی که سنگ ها چین خورده باشند، نمی توانیم اصل بالا را درست بدانیم و برای تعیین وضعیت گذشته های آن ها باید بدنبال شواهد دیگری بگردیم.

فسیل :

برای پاسخ به این سؤال که چه جاندارانی بر روی زمین زندگی می کردند باید از فسیل ها کمک گرفت. به آثار و بقایای موجودات قدیمی که در بین برخی از مواد تشکیل دهنده ی پوسته زمین پیدا می شوند فسیل می گویند. از میان جانداران گذشته، فقط تعداد بسیار کمی به صورت فسیل درآمده اند. جاندارانی که دارای اعضای نرم و فاقد اسکلت سفت داخلی یا خارجی بوده اند، در برابر عوامل مخرب طبیعی مقاومتی نداشته و پس از مرگ در مجاورت هوا یا زیر آب تجزیه گردیده، خوراک جانداران دیگر شده و بدون آنکه از خود اثری به جای گذارند، از بین رفته اند.
در میان جانداران گذشته ی زمین آن هایی که دارای اعضای سخت مانند استخوان، دندان، صرف ، کیتین با بافت چوبی بوده اند. امکان فسیل شد نشان وجود داشته است. این جانداران باید بلافاصله پس از مرگ در محلی قرارگیرند تا در معرض تجزیه و فساد قرار نگیرند.

مکان های مناسب برای فسیل شدن :

برای فسیل شدن،‌محیط های رسوبی مانند دریاها و دریاچه ها مناسب تر از سایر مناطق اند. در این مناطق رسوب گذاری شدیدتر است و بقایای جانداران بوسیله رسوبات بهتر مدفون و پوشیده ی می شود.

در خشکی ها نیز گاهی فسیل بوجود می آید ولی تعداد آن ها نسبت به فسیل هایی که در دریاها تشکیل شده اند، بسیارناچیز است. یخچال، غار، طوفان های شن و ماسه ، شیره های گیاهی، مواد نفتی و خاکسترهای آتش فشانی شرایطی بوجود می آورند که جانوران یا گیاهان قبل از فساد و تجریه همه یا قسمتی از جسد آن ها سالم بماند.

استفاده از فسیل ها :

برخی از فسیل ها که مانند زغال سنگ و نفت که به آن ها سوخت های فسیلی نیز گفته می شود و بطور مستقیم در تأمین انرژی و برخی مواد کاربرد فراوان دارند. از سایر فسیل ها نیز برای تعین محل بعضی از مواد معدنی استفاده می گردد. فسیل ها در تشخیص آب و هوای گذشته نیز قابل استفاده اند.

تحول در حیات :

با مطالعه در روی فسیل ها بدست آمده از میان لایه های رسوبی مختلف معلوم شده است که فسیل های موجود در لایه های قدیمی تر (زیرین) در مقایسه با آن ها که در لایه های بالایی پیدا می شوند. ساختمانی بدنی ساده تری را نشان می دهند. یعنی هرچه به زمان حاضر نزدیک می شویم. هم ساختمان بدن جانداران پیچیده تر می شود هم بر تعداد انواع آن ها اضافه می شود.
دانشمندان به همین ترتیب توانسته اند اولاً با نوع تحولات و تغییرات جانداران در گذشته آشنا شوند، ثانیاً نوعی جدول زمانی را به کمک فسیل ها تنظیم کنند که راهنمای مناسبی برای تعیین قدمت لایه های رسوبی مجهول هم هست.
ترتیب پیدایش جانداران از بی مهره ها به مهره داراین ساده و خونسرد و سپس مهره داران خونگرم، یعنی پرنده ها و پستانداران است.
گیاهان نیز در آغاز محدود به جلبک های دریایی بودند و در زمان های بعد سرخس ها و انواع مشابه پدید آمدند. پیدایش گیاهان گلدار، که انواع کامل پیچیده تر از اقاسم بی گل ها و هاگدار است. در زمان های نزدیک به زمان حال در روی زمین ظاهر شدند.

تغییر گونه های جانداران :

یکی از مهم ترین کاربردهای فسیل ها پی بردن به چگونگی تغییرات شکل ظاهری و ساختمان بدنی و در نتجه بوجود آمدن انواع جدید جانداران است. امروزه بیش از ۲ میلیون نوع جاندار در روی زمین زندگی می کنند. در حالی که مطالعه ی فسیل ها نشان میدهد که در ابتدا تعداد گونه های جانداران بسیار محدود و رفته رفته افزایش پیدا کرده اند.
المارک دانشمند فرانسوی‌،در قرن هجدم استفاده یا استفاده نکردن اندام ها را عامل بروز تغییر می دانست و عقیده داشت که وقتی اندامی زیاد بکار برده شود، قوی خواهد شد و برعکس اندامی که کار نکند، رشد چندانی نخواهد داشت . به عقیده لامارک صفاتی که به این ترتیب کسب می شوند. قابل به ارث رسیدن نیز خواهند بود. پس چون زرافه گردن خود را برای خوردن برگ های درختان بالا کشانده نسل به نسل بر طول گردنش اضافه شده است.

چارلز داروین:

زیست شناس انگلیسی،‌در قرن نوزدهم که از اوایل زندگی به مطالعه گیاهان و جانوران علاقمند بود. در مورد چگونگی تغییر گونه ها ، نظریه ی انتخاب طبیعی خود را در کتابی به نام منشأ انواع انتشار داد.
انتخاب طبیعی به این معناست که طبیعت در هر محیط افراد سازگارتر را انتخاب می کند و آن هایی را که برای زیستن در آن محیط مناسب نیستند، از میان می برد.
ذکر انتخاب طبیعی، از آن جا در ذهن داروین ریشه گرفت که مشاهد کرد:‌تعداد اولاد جانداران، همیشه بیشتر از تعداد والدین است با وجود این جمعیت انواع بخصوص همواره ثابت می ماند. بنابراین باید همیشه تعدادی از اولاد جانداران به طریقی از بین بروند و چون بین افراد یک نوع ، تفاوت های فردی وجود دارد و همه آن ها از لحاظ سازش با محیط، مشابه نیستند. در ضمن چون غذا و جا معمولاً برای همه ی افراد وجود ندارد،‌میان آن ها رقابت در می گیرد. در این رقابت افرادی که سازش بیشتری با محیط دارند. از شانس بیشتری هم برای زنده ماندن برخوردارند و در نتیجه، در رقابت پیروز می شوند و به سن زاد و ولد می رسند و تولید مثل می کنند.

دووریس :

در اوایل قرن بیستم یک دانشمند هلندی به نام دووریس نظریه ی جهش را اائه داد. دووریس معقتد بود، صفاتی بطور ناگهانی در یک فرد ظاهر می شوند و این صفات قابل انتقال به نسل های بعدی نیز هستند. جاندارانی را که در آن ها صفات جدید بوجود می آید در اصطلاح جهش یافته می نامند. صفات جدیدی که در یک جهش بوجود می آیند اغلب مضر هستند و سبب نابودی جاندار می شوند، گاهی به ندرت در یک جهش صفات مفیدی هم ظاهر می شدند. جاندارانی که در آن ها یک یا چند صفت مفید ظاهر می شود. نسبت به همنوعان خود سازگاری بیشتری با محیط پیدا می کنند و رفته رفته تعداد آن ها در محیط افزایش پیدا می کند.

چگونگی بروز جهش :

می دانید که صفات ارثی از طریق کروموزوم ها داخل هسته به ارث می رسند. مشاهد هی دقیق کروموزم ها هم نشان داده است که ماده ی اصلی زنده ی آن ها، مولکول های DNA است که در سلول های همه ی جانداران وجود دارد و امروزه آن ها را عوامل بوجود آورنده صفات مختلف در همه ی جانداران می شناسیم. پس اگر قرار باشد تغییر در صفات جانداران پدید آید. این تغییر (جهش) باید در ساختمان DNA اثر بگذارد.
DNA مولکولی بسیار با ثبات است و ساختمان کم تر دچار تغییر می شود عواملی که سبب بروز تغییر در ساختمان چنین مولکولی می شوند، باید بسیار قوی باشند. مواد رادیو اکتیو بعضی از ماد شیمیایی و دارویی را از جمله ی این عوامل می دانند.

شواهد تغییر :

وجود شباهت های فراوان در میان جانداران حاکی از وابسته بودن آن ها به همدیگر است. البته، شباهت میان جانداران یک گروه زیادتر از شباهت میان جانداران گروههای دور از هم است. بدیهی است که ساختمان اندام های داخلی مانند دستگاههای تنفس، گردش خون، کلیدها و غیره هم در آن ها بسیار شبیه است و همگی فعالیت های حیاتی مانند تغذیه ، تنفس ،‌و غیره را به یک شکل انجام میدهند.
چنین شباهتی به ترتیب در میان افراد گروههای دیگر مهره داراین کمتر می شود. با این حال، میان این گروهها شباهت زیاد دارند.

در مجموع مشاهدات انجام شده حاکی از آنند که :

جانداران از اجداد قدیمی و مشترکی بوجود آمده اند.
تغییرات در جمعیت های جانداران پدید می آیند نه در افراد، زیرا فردیکه پس از مدت کم و بیش کوتاهی می میرد اما نسل و جمعیت باقی می ماند. زندگی از حالت ساده و ابتدایی به صورت پیچیده تری تحول یافته است.

فکر کنید
در مطالعه ی تاریخچه زمین، سنگ های رسوبی بهتر از بقیه ی اقسام سنگ ها هستند، دلیل چیست؟

سنگ های رسوبی از بسیاری جهات پرارزش اند، از جمله اینکه در آنها غالباً بقایای گیاهان و حیوانات پیدا می شود که آنها را فسیل می نامند. دانشمنان با استفاده از فسیل ها تاریخ گذشته ی زمین را معلوم می کنند. سنگ های رسوبی شواهد مربوطه به تاریخچه ی گذشته ی زمین را در بردارند و نشان می دهند که وضع دریاها و خشکی ها، رشته کوه ها و غیره در گذشته چگونه برده است.

فکر کنید
یک جاندار پس از مرگ باید دور از چه عواملی قرار گیرد تا همه یا قسمتی از جسد آن باقی بماند؟

این جاندار باید بلافاصله پی از مرگ، در محلی قرار گیرد تا در معرض تجزیه و فساد قرار گیرد. مثلاً اگر دارای اعضای نرم یا فاقد اسکلت سخت داخلی یا خارجی است. نباید در مجاورت هوا یا زیر آب قرار گیرد چون در این حالت تجزیه گردیده و یا خوراک جانداران دیگر می شود. در حالت کلی خشکی جای خوبی برای فسیل شدن نیست.

فکر کنید :‌
۱ – به کمک جای پای جاندار ،‌چه اطلاعاتی درباره آن جاندار می توان کسب کرد؟

وزن ، بزرگی جثه، نوع جاندار، نوع تغذیه

۲ – وجود زغال سنگ در یک منطقه چه اطلاعاتی درباره آب و هوای گذشته ی آن جا می تواند در برداشته باشد؟
وجود زغال سنگدر یک منطقه نشان میدهد که شرایط آب و هوایی در آن منطقه برای پیدایش جنگل های انبوه مناسب بوده است.

۳ – آیا می توان به کمک فسیل ها مناطق مختلف دریاهای گذشته را از نظر عمق شناسایی کرد؟
بله زیرا در هر منطقه از دریا متناسب با …. فاصله از ساحل ، جنس رسوبات فرق می کند و از طرفی هر لایه ی فسیل های ویژه ای دارد که با فسیل های لایه های بالایی و پائینی متفاوت است.

۴ – آیا می توان به کمک فسیل ها، دریاچه آب شیرین را از دریاچه آب شور تشخیص داد؟
بله، برخی از فسیل های مربوط به جانوران ساکن دریاچه آب شیرین اند، پس سنگ های محتوی آثار آن ها باید در محیط آب شیرین تشکیل شده باشد.

فکر کنید :
از ترتیب پیدایش جانداران در روی زمین چگونه می توانند به قدیم یا جدید بودن لایه های رسوبی چین خورده پی ببرند؟

فسیل ها نشان دهنده ی طرز تکامل حیات در روی زمین اند، و چون جانداران ابتدایی و ساده تر در مقایسه با جانداران پیچیده و پیشرفته قدمتی زیادتر دارند، با مقایسه نوع فسیل های موجود در سنگ ها می توان ترتیب قدمت های لایه رسوبی را معلوم کرد.

فکر کنید :
۱ – نوع سازگاری هر کدام از جانداران زیر را مشخص کنید:
گاو
مار
کاکتوس
اردک
بوته ی کدو
۱ – گاو :
ناخن اندام های حرکتی تبدیل به سم شده است. معده چهار قسمتی است دندان های آسیا رشد بیشتری دارند.

مار :
داشتن پولک های ضخیم در سطح خارجی پوست که سبب می شود آب بدن از بین نرود و نیاز جانور به آب کم باشد.

کاکتوس :
سطح پهنک برگ ها فوق العاده کاهش یافته و تبدیل به خار شده است و تعداد روزنه ها کم است.

اردک :
دستگاه گوارش دارای بخش های ویژه ای بنام چینه دان و سنگدان است

بوته کدو:
طول ریشه بدلیل نیاز زیاد گیاه به آب زیاد است و در اطراف پخش می شود.

۲ – آیا مهاجرت می تواند یکی از عوامل ایجاد تغییر در جمعیت های جانداران باشد؟ برای گفته خود دلیل بیاورید؟
مهاجرت عبارت است از جابجایی از مکانی به مکان دیگر . مهاجرت ها می توانند بر افزایش یا کاهش جمعیت ساختمان سنی جمعیت و … اثر بگذارد به عنوان مثال وقتی روستاییان به شهرها مهاجرت می کنند چون اغلب مهاجرین …. کار و فعالیت هستند باعث افزایش جمعیت سالخوره و یا در مورد زنان در روستا می شوند.

تفسیر کنید
این جمله را تفسیر کنید:
«جهش بوجود آورنده تغییرات در جانداران و انتخاب طبیعی گسترش دهنده ی آنها در جریان جمعیت ها ست.»
جهش سبب پیدا شدن صفات جدید می شود اما به تنهایی قادر به تغییر چهره ی جمعیت نیست زیرا میزان جهش بسیار کم است ولی انتخاب طبیعی یا انتخاب انواع جدید و حذف انواع دیگر امکان گسترش این صفت را فراهم می کند. به بیان دیگر جهش ایجاد کننده ی صفت جدید در فرد و انتخاب طبیعی افزایش دهنده ای فراوانی این صفت است.

پیوند میان اتم ها و فرمول شیمیایی

امروزه برای نمایش نوع عنصرها و تعداد اتم های سازنده ترکیب شیمیایی از کنار هم قرار دادن نماد شیمیایی آن عنصرها استفاده می شود. با این کار عبارتی بدست می آید که فرمول شیمیایی نامیده اند.
برای نمونه اکسیژن و نیتروژن را به ترتیب با فرمول های شیمیایی O2 ، N2 و نیز کربن دی اکسید آب را به ترتیب با فرمول های شیمیایی H2O, CO2 نشان می دهند.

همانگونه که مشاهده می کنید فرمول شیمیایی آب H2O است. در این فرمول H نماد شیمیایی هیدروژن و o نماد اکسیژن است. در ضمن عدد ۲ پیوند کووالانسی نوعی نیروی جاذبه بسیار قوی است که اتم ها را در یک مولکول محکم کنار هم نگه می دارد.
هرمولکول ذره ی سازنده ی ماده ای است که به آن ترکیب مولکولی گفته می شود. آب یک ترکیب مولکولی است. یک قطره آب از تجمع میلیاردها مولکولی آب تشکیل شده است.

مدل های گوناگونی برای اتم

به یاد دارید که دموکریت برای اتم ها شکل های گوناگونی تصور می کرد. در حالی که دالتون اتم ها را ذره هایی کروی می دانست. اتم آن قدر کوچک است که نمی توان آن را دید اما مانند جسمی که درون جعبه است و دیده نمی شود، می توان با بررسی رفتاری که از خودشان می دهد، در مورد شکل دو ویژگی های آن حدسهایی زد. جوزف تامسون دانشمند انگلیسی، دیدگاه دالتون مبنی بر کروی بودن شکل اتم را پذیرفت اما برخلاف او که اتم را مانند یک ساچمه فنری، کره ای توپر و سفت و بدون ساختار درونی تصور می کرد، تامسون درباره ساختار اتم نظر دیگری داشت:

چهارده سال پس از تامسون یعنی در سال ۱۹۱۱ میلادی ارنست رادفورد دانشمند نیوزیلندی در دوستی مدل تامسون برای اتم تردید کرد. وی پس از آزمایش های بسیار ساختار دیگری برای اتم پیشنهاد کرد و مدل تازه ای برای آن ارائه داد.

رادفورد در مدل خود بار مثبت هسته ای اتم را به ذره هایی به نام پروتون نسبت داد. بارالکتریکی پروتون به اندازه ی بار الکترون است. در حالی که اندازه گیریها نشان داده است که جرم پروتون حدود دو هزار بار بیشتر از جرم یک الکترون است.
دو سال پس از رادفورد یعنی در سال ۱۹۱۳ میلادی، نیلز بورد دانشمند دانمارکی، مدل اتمی رادفورد را برای توجیه برخی از ویژگیهای اتم نارسا دانست و از این رو مدل دیگری برای اتم پیشنهاد کرد.
گفتنی است مدل بور علیرغم نارسا بودن اطلاعات سودمندی درباره ساختار هر اتم در اختیار ما می گذارد.

دیگر ذره های سازنده اتم :

جیمز چاد و یک دانشمند انگلیسی، ۲۰ سال پس از بور کشف کرد که در هسته ی اتم علاوه بر پروتون، ذره دیگری نیز وجود دارد. او این ذره را که جرم آن تقریباً با جرم پروتون برابر است بارالکتریکی ندارد. نوترون به این ترتیب، وجود سه ذره ساختار اتم ثابت شد.

همان طور که می دانید ۱۰۹ عنصر شناخته شده است. اتم های سازنده ی هر یک از این عنصرها، عدد اتمی ویژه خود را دارند. برای نمونه، اتم هیدروژن ساده ترین اتم شناخته شده است و تنها یک پروتون هسته ای آن را می سازد، عدد اتمی این اتم یک است. عنصر بعد از هیدروژن هلیم است. این عنصر دو پروتون و دو نوترون در هسته خود دارد. بنابراین عدد اتمی آن ۲ است. اگر عنصرهای شناخته شده را به ترتیب افزایش عدد اتمی آن ها، کنار هم قرار دهیم، جدولی بدست می آید که به آن جدول تناوبی عنصرها می گویند. در این جدول برای نمایش عنصرها از نمادهای ویژه ای استفاده می کنند که نمادهای شیمیایی نامیده می شوند. عدد اتمی و عدد جرمی، دو ویژگی مهم یک اتم به شمار می اید. این دو ویژگی را بصورت عددهایی در سمت چپ نماد شیمیایی عنصر می نویسند. برای مثال (اتم هلیم، با دو پروتون (عدد اتمی :۲) و دو نوترون (عدد جرمی ۴=۲+۲) به صورت زیر نشان داده می شود:

نمادهای شیمیایی :

همان گونه که گفتیم به حروفی که در هر خانه ی جدول تناوبی عنصرها می بینید نماد شیمیایی می گویند. برای نمایش هر عنصر به جای نوشتن نام کامل آن از این نمادهای یک یا دو حرفی استفاده می شود.این نماد بیشتر از نام لاتین عنصرها گرفته شده اند. برای مثال، هیدروژن را با حرف H نشان می دهند. H نخستین حرف از نام لاتین این عنصر یعنی Hydrogen است. هم چنین نیتروژن را با حرف N نشان میدهند. این حرف نیز نخستین حرف از نام لاتین این عنصر یعنی Nitrogen است نام و نشانه ی شیمیایی برخی عنصرها در ص ۸ کتاب وجود دارد.

همان گونه که در جدول صفحه پیش دیده می شود در نشانه ی شیمیایی دو حرفی فقط حرف نخست را بزرگ می نویسند. برای مثال عنصر کلیسیم را با نشانه Ca نشان می دهند. نخستین حروف را به شکل C نشان می دهند. نخستین حرف را به شکل C(حرف بزرگ) و دومین حرف را به صورت a(حرف کوچک) می نویسند.
اتم هایی که عدد اتمی یکسانی دارند ولی عدد جرمی آن ها با هم تفاوت می کند، در یک خانه از جدول تناوبی عنصرها قرار می گیرند. دانشمندان به چنین اتم هایی هم مکان یا ایزوتوپ می گویند. در واقع ایزوتوپ ها تنها در تعداد نوترون ها با یکدیگر تفاوت دارند و این سبب می شود که جرم ایزوتوپ ها با هم متفاوت باشد. ایزوتوپ ها یک عنصر خواص شیمیایی دارند اما به عتل تفاوت اندکی که در جرم آنها وجود دارد، در برخی از خواص فیزیکی وابسته به جرم مانند چگالی،‌تفاوت های ناچیزی با یکدیگر دارند.

مقایسه کنید
جدول اتمی تامسون و مدل اتمی رادفورد چه شباهت ها و چه تفاوت هایی با یکدیگر دارند؟

شباهت ها :
‌۱ – در هر دو مدل اتم کروی شکل است.
۲ – در هر دو مدل الکترون دارای بار منفی است
۳ – هر دو مدل اتم خنثی است و هر دو به یک اندازه بار مثبت و منفی دارند

تفاوت ها:

۱ – در مدل تامسون، بار مثبت خمیر کیک است. در مدل رادفورد، هسته در مرکز اتم و عمده جرم اتم را تشکیل می دهد.
۲- در مدل تامسون اتم تو پر و سفت است اما در مدل رادفورد بیشتر حجم اتم را فضای خالی تشکیل می دهد.
۳ – در مدل اتمی تامسون، الکترون ها مانند کشمش درون خمیری از بار مثبت پخش شده اند. اما در مدل اتمی رادفورد، هسته ی اتم به وسیله ی الکترون ها محاصره شده است.

مقایسه کنید .
مدل اتمی رادفورد با مدل اتمی بور چه شباهت ها و تفاوت هایی با یکدیگر دارند؟ شباهت ها :

۱- در هر دو، هسته در مرکز قرار دارد
۲ – در هر دو هسته دارای بار مثبت و الکترون دارای بار منفی است
۳ – حجم هسته ی اتم در مقایسه با حجم اتم بسیار کوچک است.

تفاوت ها :
۱- د رمدل اتمی رادفورد، هسته ی اتم به وسیله الکترون ها محاصره شده است، اما در مدل بور، الکترون ها در مدارهایی به دور هسته می چرخند.

فکر کنید :
مدل اتمی بور برای سه اتم مختلف در شکل زیر نشان داده شده است.

۱ – تعداد الکترون ها ، پروتون ها و فوترون ها را در هر اتم مشخص کنید.

۲ – به مجموع تعداد پروتون های یک اتم، عدد اتمی آن می گویند.عدد اتمی هر اتم را مشخص کنید.

۳ = تعداد پروتون = عدد اتمی (اتم سمت چپ)
۳ = تعداد پروتون = عدد (اتم وسط)
۴ = تعداد پروتون = عدد اتمی (اتم سمت راست)

۳ – کدام اتم سنگین تر است؟ چرا؟

عدد جرم اتمی سمت راست بیشتر از اتم وسط و اتم وسط بیشتر از سمت چپ است پس اتم سمت راست سنگین تر از بقیه اتم هاست. زیرا عدد جرمی آن از بقیه بیشتر است.

مقایسه کنید : ص ۱۱ مدل بور در سه اتم در شکل روبه رو نشان داده شده است:

۱ – این سه اتم چه شباهتی با یکدیگر دارند؟
عدد اتمی همه ی آنها با هم برابر است و تعداد الکترون های آنها نیز با هم برابر است.

۲ – این اتم ها چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟
عدد جرمی این سه اتم با هم متفاوت است.

۳ – هر یک از این اتم ها به چه عنصری تعلق دارند؟
هر سه این اتم ها، اتم هیدروژن هستند.

۴- عدد اتمی و عدد جرمی هر یک از آن ها را معین کنید.
عدد اتمی آن ها برابر یک است. چون هر یک فقط یک پروتون دارند. عدد جرمی اتم است سمت چپ یک ، اتم وسط دو اتم سمت راست برابر سه است.

فکر کنید :
برای اکسیژن سه ایزوتوپ در طبیعت یافت می شود. جدول رو به رو این ایزوتوپ ها و فراوانی آنها را در طبیعت نشان می دهد.
۱ – عددهای نوشته شده در سمت چپ – بالا و پایین نماد شیمیایی ، چه معنایی دارند؟

کدام ایزوتوپ اکسیژن از همه سبک تر است؟ چرا؟
ایزوتوپ ۱۶ از همه سبک تر است . چون عدد جرمی آن از بقیه کم تر است.

کدام ایزوتوپ اکسیژن در طبیعت بیشتر یافت می شود؟
ایزوتوپ ۱۶ اکسیژن در طبیعت بیشتر یافت می شود.

ساختمان دستگاه تنفس :

دستگاه تنفس شامل بینی، حلق ،‌حنجره، نای و نایژه و شش است. هر نایژه در داخل شش ،‌انشعابات ریشه مانند زیادی دارد که نایژک نام دارد. در انتهای هر انشعاب بسیار باریک، یک قسمت حباب مانند بنام کیسه ی هوایی وجود دارد.

دم وم بازدم :

عمل تنفس در انسان شامل دو مرحله ی دم و بازدم است. ورود هوا از محیط بیرون به درون شش ها، مرحله دم و خروج آن از شش ها به بیرون مرحله بازدم را تشکیل می دهد.
همه فعالیتهایی که در بدن شما صورت می گیرند، انرژی می خواهند. این انرژی از سوختن موادی مانند گلوکز و لیپیدها درون سلول ها ایجاد می شود. برای آن که مولکول های گلوکز و چربی در داخل سلول بسوزند. یعنی به مولکول های کوچکتر تبدیل شوند.
لازم است ابتدا با اکسیژن ترکیب شوند. به این نوع واکنش ها تنفس می گویند . گاز کربن دی اکسید،‌محصول همیشگی تنفس است. تأمین اکسیژن لازم برای کار سلول ها و دفع گاز کربن دی اکسید حاصل از آن ها، وظیفه ی دستگاه تنفس است.

مقایسه کنید :
۱ – هوای دم و بازدم چه تفاوت هایی دارند؟
۲ – مولکول اکسیژن O2 و کربن دی اکسید CO2 است. به نظر شما کربن (C) از کجا به اکسیژن اضافه شده است؟

- در هوای دم مقدار اکسیژن بیشتر است اما در بازدم مقدار کربن دی اکسید زیاد است – از شکسته شدن مولکول ،‌گلوکز در سلول کربن آزاد شده و در هنگام سوختن با اکسیژن ترکیب می شود. گلوکز + اکسیژن —> کربن دی اکسید+ آب

آزمایش کنید ، اثبات وجود کربن دی اکمسید در هوای بازدم :
۱ – مقداری آهک را در آب حل کرده و با کاغذ صافی آن را کاملاً صاف کنید.
۲ – آب آهک را در شیشه ای بریزید و به وسیله یک نی نوشابه، چند ثانیه در آن بدمید؟
چه تغییری در محلول آب آهک صورت می گیرد؟
از کجا بفهمیم که این تغییرمربوط به وجود کربن دی اکسید هوای بازدم است؟

- آب آهک کدر می شود
- از آنجا که با وارد کردن هوای معمولی با یک تلمبه به داخل آب سطح آن کدر نمی شود.

جریان هوا از بینی تا نایژه :

شما هوا را از راه بینی وارد شش های خود می کنید. این هوا ممکن است سرد، خشک و یا دارای ذرات غبار باشد. فضای داخلی بینی این هوا را گرم، مرطوب و تصفیه می کند .
هوا پس از عبور از راه حلق وارد نای می شود . قطر نای …مساوی است ولی نای به علت وجود غضروف در دیواره آن همیشه باز است. سطح داخلی نای دارای سلول هایی است که مژک های کوتاه و فراوانی در سطح خود دارند. غده هایی که در این دیواره وجود دارند. ماده مخاطی ترشح می کنند. این ماده و مژک ها ،‌ذرات ریزتر موجود در هوای دم را جذب می کنند و آن ها را به سمت بیرون می فرستند. بدین ترتیب هوای پاکیزه و مرطوب از راه نای وارد نایژه ها می شود. در افراد سیگاری،‌این مژک ها و غده های ترشح کننده مخاط کم کم از کار می افتند. بنابراین چنین افرادی برای خارج کردن ذرات موجود در دود سیگار،‌دچار مشکل می شوند واغلب سرفه می کنند.

جریان هوا در شش ها :

کیسه های هوایی دیواره های نازکی دارند که فقط یک لایه با سلول های پهن با قطر اندک دارند. اطراف کیسه های هوایی را مویرگ های خونی زیادی فراگرفته اند. دیواره ی کیسه ی هوایی و این مویرگ ها ، محل مناسبی برای نفوذ اکسیژن از شش ها به خون و برعکس عبور کربن دی اکسید از خون به شش هاست.
علت تبادل گازها،‌تفاوت در مقدار آن ها ، درون شش و خون است که باعث ایجاد پدیده ی انتشار می شود. خونی که به اطراف کیسه های هوایی می رود، اکسیژن کمی دارد. اما کربن دی اکسید حاصل از فعالیت سلول ها را به همراه آورده است. در عوض هوای دم دارای اکسیژن زیاد و کربن دی اکسید اندک است. این دو گاز می توانند از دیواره های نازک سلولی کیسه های هوایی به کربن دی اکسید اندک است.
این دو گاز می توانند از دیواره های نازک سلولی کیسه های هوایی به آسانی عبور کنند و با یکدیگر مبادله شوند. در نتیجه،‌خونی که اکسیژن زیاد گرفته است به قلب باز می گردد تا در همه ی بدن توزیع شود یعنی به کنار سلول ها برسد.

ساختمان دستگاه دفع ادرار

مشاهده کنید :
یک شش گوسفند سالم تهیه کنید و پس از مشاهده ی آن به پرسش های زیر پاسخ دهید:
۱ – نای و نایژه ها چه خصوصیاتی دارند؟
۲ – شش ها در موقع لمس کردن ( و بعد از دمیدن در نای) چگونه حس می شوند؟
۳ – رنگ شش ها مربوط به چیست؟
۴ – قسمتی از شش را برش دهید . در محل برش چه می بینید؟

- لوله هایی که سطح ناصاف دارند و جنس آنها غضروف می باشد.
- قبل از دمیدن حجم کم و بسیار نرم و شل است و رنگ آنها تیره، اما بعد از دمیدن حجم زیاد بوده و کمی سفت تر می شوند و رنگ آن را روشن می باشد.
- مربوط به سلول های پهن و نازکی است که مویرگ های زیادی دارند و قبل از دمیدن سلولها جمع شده و کبود به نظـــر می رسند اما وقتی پر از هــوا می شوند دیواره کیسه های هوا نازک شده و به رنگ روشن در می آیند.
- حفره های اسفنجی شکل دیده می شود که نشان دهنده ی کیسه های هوایی بسیار زیاد می باشد.

ساختمان دستگاه دفع ادرار:

دستگاه دفع ادرار شامل کلیه ، میزنای ، مثانه و مجرای دفع ادرار است. کلیه ها در پشت معده و روده ها یعنی چسبیده به دیواره پشتی شکم قرار گرفته اند. به هر کلیه یک سرخرگ وارد می شود این رگ ،‌دو کلیه شعبه های زیادی پیدا می کند و به مویرگ های فراوانی تبدیل می شود. هم چنین هر کلیه یک سیاهرگ خارج می شود. هم چنین از هر کلیه یک سیاهرگ خارج می شود. این دو رگ،‌به بزرگ سیاهرگ پائینی متصل می شوند که به سوی قلب می رود.

از هر کلیه ، یک لوله هم به نام میزنای خارج می شود. دو میزنای به کیسه ای به نام مثانه می روند تا ادرار ساخته شده در کلیه ها را در آن جمع کنند. وقتی مثانه از ادرار پی می شود احساس دفع ادرار را ایجاد می شود.

نفرون :

در هر کلیه ،‌در حدود یک میلیون واحد تصفیه به نام نفرون (لوله ادراری) وجود دارد. هر نفرون لوله ی بسیار باریکی است که به چشم دیده نمی شود. و اطراف آن را مویرگ ها پوشانده اند. دیواره ی هر نفرون فقط یک لایه سلول دارد و بسیار نازک است. مواد زاید از مویرگ وارد نفرون (لوله ادراری) می شوند. به این ترتیب مواد زاید خونی که از طریق سرخرگ ها وارد کلیه شده است. از خون خارج می شود. فرق خون سیاهرگی و سرخرگی کلیه چیست؟

فکر کنید :
در بدن به جز کلیه ها، چند اندام دفعی دیگر نیز وجود دارند. نام ونوع کارهای آنها را در جدولی مانند جدول زیر بنویسید.

تعادل آب در بدن :

در فصل های قبل آموختید که خون بایدمواد غذایی و اکسیژن لازم را به سلول های بدن برساند و مواد زاید آن ها را پس بگیرد. در این صورت ترکیب خونی باید بطور دائم و مفید باشد و مواد محلول در پلاسما کم و زیاد شوند. البته تغییرات جزیی ترکیبات خون اشکالی بوجود نمی آورد ولی این تغییر ترکیب نباید از حد معینی بیشتر باشد. مقدار ماده ی لازمی مانند آب هم نباید زیادتر از حد شود.
اطراف بیشتر سلولهای زنده ی بدن ما را آب فرا گرفته است. جانورانی که در داخل آب زندگی می کنند،‌از لحاظ جذب و دفع آن مشکلی ندارند. اما جانوران ساکن خشکی و خود ما اغلب با مشکل کم آبی بدن رو به رو می شویم که باید آن را حل کنیم. کلیه اندامی است که مقدار آب بدن را تنظیم می کند.
بدن شما در یک شبانه روز، از راه هایی آب خود را از دست می دهد و از راه هایی دیگر آب مورد نیاز خود را دریافت می کند. تصویر زیر ، ‌راه های جذب و دفع آب بدن را نشان می دهد.

تنظیم محیط داخلی بدن :

اگر آب بدن اضافی باشد، توسط کلیه ها دفع می شود ادرار در کلیه ها ساخته می شود. درادرار اوره و مواد معدنی اضافی بدن هم وجود دارد. بعضی از مواد دفعی مانند اوره سمی هستند و اگر درخون بمانند شخص را مسموم می کنند. این ماده در آب حل می شود تا رقیق شود و دفع آن به بدن آسیب نرساند. شاخه هایی از اصلی ترین سرخرگ بدن،‌یعنی آئورت به کلیه وارد می شود. خون در این اندام ها گردش منظم دارد. در این میان کلیه ها مواد دفعی و اضافی خون را از آن می گیرند و به صورت ادرار دفع می کنند. حتماً توجه کرده اید که مقدار دفع ادرار، به مقدار آشامیدنی هایی که مصرف می کنید بستگی دارد. مقدار آب خون، هرگز نباید از حد معینی کمتر یا بیشتر شود. کلیه ها این حد را تنظیم می کنند. اگر مقدار آبی که می خورید مناسب باشد. ادرار شفاف و تقریباً بی رنگ خواهد بود. در اطراف نفرن ها مواد زاید خون از آب گرفته تا نمک ها و به ویژه اوره) به داخل نفرون نفوذ می کنند و اندک اندک از کلیه برون می روند. به این مایع خارج شده از نفرون ها ادرار گفته می شود. کلیه اندام تنظیم کننده ی ترکیب خون است.

تفسیر کنید :
می دانیم که آب لازم ترین ماده برای بدن است. اما کار مهم کلیه ها دفع این ماده است. آیا در کلیه ها، «آب ماده ی غیر لازم» محسوب می شود؟ چگونه ممکن است ماده ای هم لازم و هم غیر لازم باشد؟
در این جدول ترکیب خون و ادرار با هم مقایسه شده اند.
۱ – از مقایسه ی این ارقام چه نتیجه ای می گیرید؟
۲ – پزشک ها اغلب از بیمار می خواهند که ترکیب ادرار خود را در آزمایشگاه مشخص کند، به نظر شما این کار چه کمکی به پزشک می کند؟

- چون آب در بدن مصرف نمی شود، اما موجب حمل و نقل مواد در بدن می شود

۱ – نتیجه می گیریم که در پلاسما بعضی از مواد زیاد هستند و در ادرار وجود ندارند(پروتئین – قند) و بعضی مانند آب دریا را ادرای زیادتر هستند. و مواد نیتروژن دار باید از بدن خارج شوند.
۲- اندازه گیری مقدار بعضی از مواد در ادرار راهنمای خوبی برای تشخیص بیماری است. مثلاً وجود قند یا پروتئین در ادرار نشانه بیماری است.

سلول ها در جانداران پرسلولی، به صورت فشرده قرار گرفته اند. در این صورت، مشکلی که برای سلول های دور از محیط بیرون پیش می آید. عدم دسترسی آن ها به مواد لازم و ناتوانی در دور کردن مواد زاید از خود است . به همین علت ، گیاهان و جانوران ناچار بوده اند این مشکل را به شکل خاصی حل کنند.

قلب :

قلب مانند تلمبه ای خون را به گردش در می آورد. هر تلمبه یک ورودی ویک خروجی دارد. قلب در حقیقت دو تلمبه ی مجار هم است. یک تلمبه ی قلب، خون دارای کربن دی اکسید را از بدن شش ها و دیگری خون دارای اکسیژن را به همه ی سلول های بدن می رساند.

تفسیر کنید :
قلب بطور منظم منقبض و ضبط می شود. این عمل را ضربان قلب می گویند. در هر ضربان خون به قلب وارد و از آن خارج می شود. این چرخه مراحل یک ضربان قلب را نشان می دهد.

مراحل ضربان قلب شامل انقباض دهلیزها و انقباض بطن ها و استراحت است که بطور متوسط در هشت دهم ثانیه انجام می گیرد، با انقباض دهلیزها خون از راه دریچه های یک طرفه کننده بین دهلیز و بطن وارد بطن ها می شود چون این کار نیروی زیادی نمی خواهد و دیواره دهلیزها چندان … و قوی نیست و در عوض هنگام انقباض بطن خون باید به همه جای بدن برسد برای این کار باید با فشار وارد سرخرگ آئورت و ششی شود و در هنگام استراحت همه از دو سیاهرگ بزرگ بالایی و پائینی خون از اندام ها وارد قلب می شود.

مشاهده کنید
الف) دیواره ی کدام حفره ی قلب قطورتر است ؟ چرا؟
ب) سرخرگ ها و سیاهرگ های متصل به قلب، چه تفاوت ساختمانی دارند؟
ج) دریچه های بین دهلیز و بطن چگونه عمل می کنند؟

- دیواره بطن ها از دهلیزها قطورتر است. علت این است که باید فشار خون را به خارج از قلب انتقال دهند.
- دیواره سرخرگ ها قطورتر است و مانند شیلنگ آب لوله ای هستند اما دیواره سیاه رگها نازکتر و هنگام خالی بودن مثل تیوپ دوچرخه به هم می رسد.
موجب یک طرفه کردن حرکت خون از دهلیزها به بطن ها می شوند.

انتقال و تبادل مواد :

رگ ها مسیر حرکت خون هستند. در دستگاه گردش خون سه نوع رگ وجود دارد که ویژه ی انتقال و تبادل مواد هستند:
سرخرگ ها :
خون را از قلب به اندام ها می برند و دیواره ی آن ها مکنت و ماهیچه ای است.

سیاهرگ :
خون را از اندام ها به قلب بر می گردانند و دیواره ی آنها نازک است.

مویرگ :
خون را در اندام ها توزیع می کنند و باعث تبادل مواد بین خون و سلول ها می شوند.

وقتی که سرخرگ وارد اندام می شود، مانند ریشه گیاه ،‌منشعب می شود و در آخر به رگهای بسیار باریکی تبدیل می شود که به دیواره ی آنها بسیار نازک است و فقط یک لایه سلول پهن شده دارد. به این گونه رگ ها،‌مویرگ گفته می شود. مویرگ ها کاملاً به سلول های بدن نزدیک می شوند. سپس به صورت سیاهرگ کوچک و بعد سیاهرگ بزرگ در آیند.

برای تبادل مواد بین خون و سلول ها، بخشی از مواد محلول در پلاسما از دیواره ی مویرگ و فاصله بین سلول های آن به بیرون نفوذ می کند. مثلاً غذا و اکسیژن از داخل مویرگ به کنار سلول ها میرسند و در عوض،‌مواد زاید و کربن دی اکسید از سلول به مویرگ می آیند.

لنف

خونی که داخل سیاهرگ جاری است. معمولاً غلیظ تر از خونی است که در سرخرگ جریان دارد،‌زیرا مقداری از پلاسمای خود را در حین عبور از مویرگ ها از دست داده است. اکنون ببینیم پلاسما یا مایعی که از مویرگ خارج می شود چه می شود؟ این مایع را رگ های لنفی جمع آوری می کنند. رگ های لنفی قسمت های مختلف بدن ،‌در بالا و نزدیک قلب به یکی از بزرگ سیاهرگ های آن متصل می شوند و مواد خود را که لنف نام دارد، دوباره به داخل خون می ریزند.

وظایف لنف :

لنف به مایعی گفته می شود در رگ های لنفی جریان دارد. این مایع کارهای مختلفی را در بدن انجام می دهد.

۱- جمع آوری مایع بین سلولی :

مویرگ ها، پلاسما و مواد زاید نیاز سلول ها را به درون بافت ها ترشح می کنند تا مواد غذایی را به سلول ها رسانده و مواد زاید را بگیرند. مویرگ های لنفی بخشی از این مایع را جمع آوری می کنند تا به خون برگردانند.

۲ – جذب مولکول های چربی از دیواره ی روده : این مولکول ها که بزرگترند ،‌جذب رگ های لنفی داخل پرزهای روده شده و سپس وارد جریان خون می شوند.
۳ – تولید ، ذخیره و جابجایی گروهی از گلبول سفید : این سلول ها که دفاع از بدن را به عهده دارند. خون و لنف مستقر بوده و با میکروب ها مبارزه می کنند.

آزمایش کنید :
۱ – سرعت عبور خون در رگ های با قطر متفاوت چگونه است؟
۲ – آیا جریان خون در رگ ها یک طرف است یا دو طرفه ؟
۳ – حرکت گلبول های قرمز از درون مویرگ ها چگونه است ؟

- هر چه قطر زیادتر باشد خون سریعتر حرکت می کند.
- همیشه یک طرفه است
- چون مویرگ ها بسیار نازک هستند حرکت بسیار کند و گلبولهای بصورت یک ردیفی حرکت می کنند.

گردش خون :

گفته می شود که به جز ماهی ها بقیه ی مهره داران از جمله انسان، گردش خون مضاعف دارند (یعنی دارای دو نوع گردش خون اند) که آن ها را گردش بزرگ ( از قلب به اندام ها و برعکس) و گردش کوچک (از قلب به شش ها و برعکس) می نامند.
گردش کوچک خون (تصفیه ای) از بطن راست شروع شده و به دهلیز چپ خاتمه می یابد.
گردش بزرگ خون (عمومی) از بطن چپ شروع شده و در دهلیز راست تمام می شود.

فکر کنید :
۱ – نقش گردش بزرگ و گردش کوچک خون را توضیح دهید؟
۲ – چرا به کبد بر خلاف بقیه اندام ها، دو رگ وارد شده است؟

- گردش بزرگ از بطن چپ شروع و پس ازعبور از اندامها به دهلیز راست ختم می شود. گردش کوچک از بطن راست شروع پس از عبور از ششها به دهلیز چپ ختم می شود. در گردش بزرگ خون روشن از قلب خارج و پس از عبور از اندام ها تیره شده و به قلب باز می گردد. اما در گردش کوچک برعکس این عمل خون تیره خارج شده و در ششها تصفیه کشته خون روشن وارد قلب می شود.
- به کبد یک سرخرگ برای تغذیه وارد می شود. یک سیاهرگ مواد غذایی را از روده باریک به کبد می آورد برای کنترل و بازرسی سیاهرگ باب نام دارد.

فشار خون :

قلب وقتی منقبض می شود. خون را به داخل سرخرگ ها می فرستد و موجب می شود بر دیواره ی رگ ها فشار وارد آید. این فشار را فشار خون می نامند. فشار خون در سرخرگ ها زیاد و در سیاهرگ ها کم است فشار آوردن خون بر دیواره ی رگ ها، متناسب با کار قلب، باعث می شود که قطر سرخرگ ها بطور متناوب زیاد و کم شود. این زیاد و کم شدن دائمی قطر سرخرگ ها،‌مانند موجی در طول رگ به حرکت در می آید و ما آن را به صورت نبض در نقاط مختلف بدن حس می کنیم (علت مساوی بودن تعداد ضربان های قلب و نبض همین است)

فشار خون زیاد معمولاً مربوط به افرادی است که رگ های آنان تنگ شده و خون به آسانی نمی تواند از آن ها عبور کند.

اطلاعات جمع آوری کنید :
۱ – تحقیق کنید وجود فشار خون بالا و فشار خون پائین، چه ضرری دارد؟

وقتی فشار خون از حد معمول بیشتر باشد دیواره سرخرگ ها انعطاف پذیری زیادی را ندارند و دیواره آنها سخت شده است و در نتیجه قلب به سختی خون را وارد رگ ها می کند به قلب فشار می آید و گاهی رگ ها دچار شکستگی شده و خونریزی ایجاد می شود. اگر فشار خون کمتر از حد معمول باشد،‌خون به مغز نمی رسد و خطرناک است.

همه ی جانداران برای زنده ماندن باید مواد لازم را از محیط اطراف خود بگیرند و مواد زاید را به آن پس بدهند. جانورانی که دستگاه گردش خون دارند، صاحب مایعی به نام خونند که مواد لازم را به سلول هایشان می رساند و مواد زاید از آن ها دوری کند.

ترکیب خون :

خون یک نوع بافت است و از سلول و مایع بین سلولی تشکیل شده است. مایع بین سلولی خون پلاسما نام دارد. سلول های خون به صورت جدا از هم در پلاسما شناورند. اگر چه خون مایعی قرمز رنگ به نظر می رسد، ولی قسمت مایع آن (پلاسما) زرد رنگ بوده و رنگ خون به خاطر گلبول های قرمز است که تعدادشان نسبت به بقیه ی سلول های خون بسیار بیشتر است.

کار خون :

خون مایعی است که مواد جدید را برای سلول،‌تأمین و مواد زائد از آن دور می کند. در حقیقت خون، محیط داخلی بدن را یکنواخت نگه می دارد. در بدن ما،‌سلولی وجود ندارد که فاصله ی آن از رگ خونی بیش از ۱۰/۱ میلی متر باشد. خون در بدن ما چندین کار مختلف انجام می دهد.

۱ – انتقال مواد : خون در انتقال مواد چند کار مهم انجام می دهد:

الف – مواد غذایی را از دستگاه گوارش جذب می کند. این مواد پس از کنترل ، به وسیله خون حل می شوند و به تمام قسمت های بدن می رسند.
ب – اکسیژن را از شش ها گرفته و به سلول ها می رساند.
ج – مواد زاید سلول های بدن، مانند کربن دی اکسید و اوره را می گیرد، و ازآن ها دور می کند،‌اوره ماده ی سمی است که در نتیجه استفاده بدن از پروتئین بوجود می آید.
د – بعضی از سلول ها موادی به نام هورمون ترشح می کنند که باید به سلول های منطقه ای دیگری از بدن برسد. خون وظیفه جا به جا کردن هورمون ها را به عهده دارد.

۲ – تنظیم دما : خون در ضمن عبور از قسمتهای گرم بدن، مثلاً ماهیچه ها، گرما را می گیرد و آن را به قسمت های سرد (مانند پاها،گوش و غیره) می رساند.
۳ – وظایف دفاعی : خون به وسیله مواد و سلول هایش با عوامل بیماریزا مثل میکروب ها مقابله می کند.

انعقاد خون :

پلاکت ها در محل هایی از بدن که زخم ایجاد شده است جمع می شوند و با ساختن رشته هایی تور مانند خونریزی را متوقف می کنند. گلبول ها به این رشته چسبیده و لخته خون را تشکیل می دهند. این عمل که باعث توقف خونریزی می شود،‌انعقاد خون است .
وتامین k کلیسم به انعقاد خون کمک می کنند . ماده ی زرد رنگی که روی لخته خون جمع می شود سرم نام دارد.

گروههای خونی :

خون همه ی افراد شبیه به هم نیست. زیرا ترکیباتی که در خون آنها وجود دارد با یکدیگر متفاوت است. به همین دلیل اگر خون دو نفر را که از دو نوع سازگار است. با هم مخلوط کنند مخلوط منعقد می شود. اگر هنگام انتقال خون از یک شخص به شخص دیگر چنین اتفاقی بیفتد، شخص گیرنده ممکن است جان خود را از دست بدهد. به همین سبب پزشکان باید قبل از تزریق خون شخص دیگری به بیمار، از سازگار بودن خون دهنده و خون گیرنده مطمئن شوند.
گروه های خونی افراد مختلف را به چهار دسته ی A،B،O، AB دسته بندی می کنند.

گلبول های سفید و ایمنی بدن :

بدن انسان همواره در معرض هجوم میکروب ها و سایر عوامل بیماریزا قرار دارد. اما برای مقابله با آن ها،‌از روش های مختلفی استفاده می کند. بدن ابتدا سعی می کند جلوی ورودشان را بگیرد . وجود پوست سالم ،عطسه و سرفه، برخی از توانایی های بدن برای جلوگیری از ورود عوامل بیماریزاست. اگر میکروبی بتواند از این سدها عبور کند، با گلبول های سفید روبرو می شودکه واحدهای متحرک ایمنی بدن هستند. این سلول ها بدنبال عوامل بیگانه رفته و آنها را نابود می کنند.
برخی از گلبول های سفید می توانند عوامل مهاجم را در برگرفته و از بین ببرند.
بخشی از پیکر این سلول های بیگانه خوار به صورت بازوهایی در می آید که میکروب را به درون سلول می کشند. این سلول ها کارهای دیگری نیز می توانند انجام دهند. بعضی از این نوع گلبول های سفید می توانند از رگ ها خارج شوند.

گروه دیگری از گلبول های سفید موادی به نام پادتن ترشح می کنند. این مواد که برای هر میکروبی به طور اختصاصی تولید می شوند میکروب را از بین می برند.
عده ای دیگر از گلبول های سفید ،‌تنظیم فعالیت ایمنی را برعهده داشته و کارهای گوناگونی انجام می دهند. این سلول ها می توانند حضور میکروب ها و عوامل بیگانه در بدن را به سایر گلبول های سفید اطلاع دهند. از طرف دیگر می توانند میکروب ها را گرفته، آن ها را بکشند یا به گلبول سفید دیگری تحویل دهند. نقش این نوع سلول ها در ایمنی بدن بسیار مهم است. ویروس ایدز می تواند این نوع سلول ها را از بین ببرد. به همین دلیل فرد مبتلا به تدریج ایمنی بدن خود را از دست داده و بسیار آسیب پذیر می شود.

سؤال از متن فصل ۱۲
۱ – بخش های مهم خون کدامند؟

پلاسما، سلولهای موجود در پلاسما

۲ – سلول های موجود در پلاسمای خون کدامند؟

گلبول های قرمز – گلبول های سفید – پلاکت ها

۳ – عامل قرمزی رنگ خون چیست و در کجا قرار دارد؟

هموگلوبین است که درون گلبول های قرمز قرار دارد.

۴ – کار گلبول های سفید چیست ؟ و کار خود را چگونه انجام می دهند؟

دفاع از بدن در برابر میکروب هاست که به دو طریق با میکروب ها مبارزه می کنند یا آن ها را می خورند یا ماده ای ترشح می کنند بنام پادتن که از فعالیت میکروب ها جلوگیری می کند.

۵ – وظایف خون در بدن را بنویسید.

الف) وسیله انتقال مواد
ب) ثابت نگهداشتن دمای بدن
ج) رابطه بین سلول ها
د) دفاع از بدن در برابر میکروب ها

۶ – اگر خون گروه A را به گروه B تزریق کنیم چه می شود؟ چرا؟

خون گیرنده لخته شده و موجب مرگ او می شود زیرا در خون A ماده ضد B وجود دارد و آن را لخته می کند.

۷ – ویروس ایدز چه تأثیری بر دستگاه ایمنی بدن می گذارد؟
ویروس ایدز سلول های ایمنی بدن را از بین می برد. به همین دلیل فرد مبتلا به تدریج ایمنی بدن خود را از دست داده و بسیار آسیب پذیر می شود.

غذایی را که مصرف می کنیم به منظور استفاده ی سلول های بدن است. اما غذا باید گوارش یابد و هرگز به صورتی که خورده می شود، نمی تواند وارد سلول ها شود و فایده ای برای آنها ندارد.

ساختمان دستگاه گوارش :

هضم (گوارش) :
تغییراتی که در عمل گوارش در غذاها صورت می گیرد از هردونوع فیزیکی و شیمیایی است . تغییرات فیزیکی به منظور خرد کردن غذا برای افزایش تماس آن با شیره های گوارشی صورت می گیرد. این کار را نخست دندان ها و سپس ماهیچه های دیواره ی لوله گوارش انجام می دهند.
ایجاد تغییرات شیمیایی بر عهده ی موادی است که آنزیم نام داشته و در شیره های گوارشی وجود دارند. هضم غذا از دهان شروع شده و در هر روده ی باریک کامل و تمام می شود.

آنزیم ها موادی هستند که کار آن ها کمک به انجام واکنش های شیمیایی در عمل گوارش است. آنزیم ها را سلول های موجود در محل های معینی از دیواره ی لوله ی گوارش ساخته و ترشح می کنند. آنزیم ها به همراه مواد دیگر شیره های گوارشی قسمت های مختلف دستگاه گوارش را تشکیل می دهند. آنزیم ها سرعت واکنش های شیمیایی را تغییر می دهند. هر آنزیم فقط بر ماده ی معینی اثر می کند و بعد از فعالیت هم دست نخورده باقی می ماند.
جذب :
چون غذا فقط به صورت محلول می تواند وارد خون شده و از آن به طرفی سطح داخلی این قسمت از روده صاف نیست و با برجستگی های فراوانی که دارد شبیه پارچه ی مخمل است. این برجستگی های کوچک و انگشت مانند را پرز می نامند که روی چین خوردگیهای روده قرار دارند. پرزها به طرف داخل روده و جایی که غذا از آن عبور می کند قرار گرفته اند.

فکر کنید :
۱ – وظیفه اصلی زبان تشخیص مزه ی غذاهاست. آیا کارهای دیگر را می توان برای زبان در نظر گرفت؟
۲ – به نظر شما آیا عمل جویدن ایجاد تغییر فیزیکی در غذاهاست یا تغییر شیمیایی ؟ دلیل بیاورید.
۳ – چرا غذا باید جویده شود؟

۱٫ زبان در حرکت دادن لقمه ی داخلی دهان دخالت دارد و به عمل جویدن کمک می کند و به عمل بلع نیز یاری می رساند.
۲٫ عمل جویده شدن و خرد کردن غذاهاست یعنی تغییر فیزیکی است.
۳٫ هرچه غذا بیشتر جویده شود نرم تر می گردد . در نتیجه کار معده آسانتر خواهد شد. در گوارش شیمیایی سریعتر بهتر انجام می گیرد.

آزمایش کنید. گوارش پروتئین ها :
۱- سفیده ی یک تخم مرغ پخته را خرد کنید و قطعات آن را در چهار لوله آزمایش ۱،۲،۳،۴ بریزید.
- به لوله شماره ی ۱، ده میلی لیتر آب اضافه کنید.
- به لوله شماره ی ۲ ، ده میلی لیتر محلول پپسین اضافه کنید.
- به لوله شماره ۳، ده میلی لیتر ممحلول هیدروکلرید اسید رقیق اضافه کنید
- به لوله شماره ۴ ،‌ده میلی لیتر محلول پپسین و دو قطره محلول، اسید اضافه کنید.
۲ – چهار لوله را برای چند ساعت و یا به مدت یک شب در جای نسبتاً گرمی (در حدود دمای بدن) بگذارید.
۳ – مایع درون لوله ها را مقایسه کنید. چه تفاوتی در آن ها ایجاد شده است؟ دلیل آن چیست؟

سفیده تخم مرغ در سه لوله اول چندان تغییری نمی کند اما در لوله شماره ۴ سفیده ی تخم مرغ حل شده است. زیرا پپسین معده در مجاورت اسید موجب هضم پروتئین ها می شود و سفیده تخم مرغ هم چون نوعی پروتئین است پس هضم شده است.

دیواره ی پرزها بسیار نازک است و فقط یک لایه سلول دارد، پس عبور مواد از آن چندان مشکل نیست. سلول های دیواره ی پرزها برجستگی های کوچکتری به نام ریز پرز دارند. داخل پرز تعدادی رگ وجود دارد که غذاهای جذب شده وارد این رگ ها می شوند . البته عمل جذب به مقدار بسیار اندکی در دهان، معده و روده بزرگ هم انجام می شود.

کبد و کنترل مواد غذایی :

موادی که از روده باریک جذب می شوند (به جز چربی ها) به کبد می روند. کبد باید هر چه را از روده وارد خون می شود کنترل کند. برای مثال در بدن گلوکز برای سوختن در سلول ها و ایجاد انرژی به خون فرستاده می شود. اگر مقدار قند موجود در غذا زیاد باشد، کبد مقدار اضافی آن را به صورت ماده ای به نام گلیکوژن در خود ذخیره می کند تا در مواقع گرسنگی ،‌نیاز بدن را تأمین نماید. گلیکوژن، کربوهیدرات ذخیره ای جانوران است. مقدار قندی که در جریان خون وجود دارد و به سلول ها می رسد، هرگز نباید از حد معینی کم تر یا زیادتر شود. اگر مقدار قند مصرف شده زیادتر از حدی باشد که کبد آن را به صورت گلیکوژن ذخیره کند و آن را به لیپید تبدیل می کند. لیپدهای اضافه در نقاط مختلف بدن مثل شکم و پهلوها جمع می شود.

اطلاعات جمع آوری کنید.
داروی ضد اسهال و ضد یبوست چه نوع موادی دارند و در کجال لوله گوارش کار خود را انجام می دهند؟

آب در روده بزرگ به مقداری (زیاد) جذب بدن می شود تا بدن بیهوده آب از دست ندهد. هر ماده ای که مانع جذب آب در روده بزرگ شود ایجاد بیماری اسهال می کند و برعکس هر ماده ای که باعث شود آب بیش از حد جذب بدن شود ایجاد بیماری یبوست می کند.

غذا و مواد ضروری آن :

ارزش غذایی که می خوریم، وابسته به ترکیبات شیمیایی خاصی است که در آن وجود دارد. مواد غذایی ضروری برای بدن عبارتند از : کربوهیدرات ها،‌لیپیدها ،‌پروتئین ها ،‌ویتامین ها، مواد معدنی و آب ، مقدارو نوع این مواد چنان مهم است که در صورت کم یا زیاد شدن آنها دچار بیماری می شویم. برخی از این ترکیبات شیمیایی مولکول های پیچیده ای هستند که به همان شکل،‌برای بدن قابل استفاده نیستند و باید شکسته و کوچک شوند. این عمل را دستگاه گوارش انجام میدهد.

۱ – کربوهیدرات ها:

بیشتر غذاهای ما را کربوهیدرات ها یا قندها تشکیل می دهند که معمولاً‌ آن ها را با نام قند می شناسیم. باید سلول های مغزتان بطور مرتب انرژی حاصل از شکستن مولکول های گلوکز را بدست آوردند. گلوکز، نوعی کربوهیدرات است که در خون ما وجود دارد و ساده ترین قندی است که سلول های بدن می توانند آن را به عنوان سوخت مصرف کنند.
نشاسته و سلولز هم کربوهیدرات اند. نشاسته در سلول دانه هایی مانند گندم،‌برنج،‌ذرات و سیب زمینی به مقدار زیادی ذخیره شده است. سلولز،‌کربوهیدراتی است که دیواره سلول های گیاهان را تشکیل می دهند نشاسته،‌سلولز و نیز کربوهیدرات ذخیره ای بدن انسان و جانوران که در فصل بعدی با آن آشنا خواهید شد. از اتصال تعداد زیادی مولکول گلوکز به یک دیگر تشکیل می شوند . البته سلولز بر خلاف دو ماده ی دیگر در بدن ما تجزیه نمی شود.

۲ – پروتئین ها

پروتئین ها تقریباً مهم ترین مولکول سازنده ی اجزای سلول هستند و کارهای مهمی برعهده دارند. مصرف پروتئین برای رشد بدن لازم است. هر مولکول پروتئین از اجتماع تعداد زیادی مولکول کوچک تر به نام آمینو اسید ساخته شده است. گوناگونی نوع، تعداد و ترتیب آمینو اسیدها باعث ایجاد پروتئین های مختلف می شود. بدن برخی از آمینو اسیدها را می تواند بسازد ولی گروهی را که نمی تواند بسازد باید به وسیله غذا دریافت کند. این نوع آمینو اسیدها در تخم مرغ،‌شیر،‌پنیر،‌گوشت ،‌نخود،‌لوبیا و سویا فراوانند.

۳ – لیپیدها :

لیپیدها ماده ی اصلی ساختمان غشاء سلول هستند. این مواد زیر پوست و اطراف اندام های بدن ذخیره می شوند و به صورت عایق و ضربه گیر عمل می کنند. لیپیدها ،‌در مقایسه با کربوهیدرات ها، مقدار انرژی بیشتری برای بدن فراهم می کند. بنابراین برای ذخیره انرژی باصرفه ترند. یعنی مقدار کم تر از آن ها انرژی بیشتری ذخیره می کنند. رژیم غذایی که مقدار مصرف لیپید در آن خیلی زیاد یا خیلی کم باشد،‌برای سلامتی انسان مضر است. اگر مقدار مصرف کربوهیدرات ها زیاد باشد،‌در بدن تبدیل به لیپید شده و ذخیره می شود. گوشت، تخم مرغ ،‌پنیر، کره و دانه های روغنی مانند آفتاب گردان از منابع مهم لیپیدها هستند.

۴ – ویتامین ها :

ویتامین ها موادی هستند که به مقدار بسیار کم، برای بدن لازمند و کارهای مهمی انجام میدهند. این مواد باعث تنظیم فعالیت بدن شده،‌با کمک آن ها استفاده از سایر مواد غذایی کامل و ساده تر می شود. برای مثال، اگر ویتامین D به بدن نرسد، سلول های استخوانی نمی توانند از کلسیم استفاده کنند. بدن می تواند بعضی از ویتامین ها را بسازد. مثلاً در برابر آفتاب، ‌مقداری ویتامین D در پوست ما ساخته می شود. ویتامین B‌ و K نیز در بدن بعضی از باکتری های داخل روده بزرگ ساخته می شود.

۵ – مواد معدنی :

در غذای انسان باید حتماً مقداری عناصر مختلف بصورت ترکیبات شیمیایی گوناگون وجود داشته باشند. زیرا انسان مانند هر جاندار دیگری قادر به ساختن هیچیک از عناصر نیست. غیر از کربن،‌هیدروژن، اکسیژن و نیتروژن که در ساختمان کربوهیدرات ها، پروتئین ها و لیپیدها، وجود دارند. عناصر دیگر با توجه به میزان استفاده ی آنها در بدن، باید به مقدار کافی مصرف شوند. بیش از بیست عنصر وجود دارد که برای تغذیه ی انسان ضروری محسوب می شوند. این عناصر به صورت مواد معدنی به بدن می رسند.

۶- آب :

بعد از هوا ،‌آب لازم ترین ماده برای بدن است بیشتر مواد غذایی باید بصورت محلول در آب به بدن برسند. آب بدن در داخل و اطراف سلول ها وجود دارد و محیط مناسبی برای انجام واکنش های شیمیایی است. شاید تجربه کرده باشید که اگر زبان خود را خشک کرده و مقداری نمک روی آن بریزند، مزه ی آن را حس نخواهید کرد. آب مواد زاید را از سلول ها دور می کند. آب ، با جذب گرمای ایجاد شده در بدن و تبدیل شدن به بخار از گرم شدن زیاد از حد بدن جلوگیری می کند. یک انسان بالغ باید غیر از آبی که در غذاهای مختلف وجود دارد،‌روزانه حدود ۸ لیوان آب بنوشد، بخشی از این آب برای جبران آبی است که بدن انسان با عرق کردن، ادرار و مدفوع و انجام واکنش های حیاتی از دست می دهد.

اطلاعات جمع آوری کنید
۱ – تاریخچه کشف ویتامین ها بسیار جالب است. درباره ی آن مطالعه کنید و نتیجه را به بحث بگذارید:

حدود ۴۰۰ سال قبل جهانگردی به نام ماژلان تصمیم گرفت با کشتی دور دنیا را بگردد. در هنگام سفر طولانی مشاهده کرد که دهان ملوان ها زخم شده و ازلثه ی آنان خون جاری شده است و بعد مفصل های آنها باد کرد و چنان دردناک می شد که قابل تحمل نبود. نام این بیماری اسکوربوت است. وقتی که به جزایر فیلیپین رسیدند مقداری غذای تازه و مرکبات استفاده کردند مشاهده شده که بیماری برطرف شد و بعد دریافتند که کمبود ویتامین C موجب بروز بیماری اسکوربوت شده است.

رژیم غذایی :

رژیم غذایی برای هر فرد،‌ یعنی غذاهایی که بطور معمول آن ها را مصرف می کند. گوناگونی غذاها بسیار زیاد است. ولی از آن جا که هر کدام برخی از شش دسته مواد غذایی ضروری را دارند، برای داشتن رژیم غذایی صحیح، باید ترکیب مناسبی از غذاهای مختلف را مصرف کرد.

گروه های غذایی :
برای طراحی یک رژیم غذایی مناسب باید به سه عامل توجه کرد :

اول – ویژگی های فردی، مثل سن، جنس ، ‌قد،‌ وزن ، ‌میزان فعالیت و نوع استخوان بندی
دوم – انواع مواد ضروری موجود در هر غذا
سوم – توجه به گروههای غذایی

گروه های غذایی – به تقسیم بندی غذاهای روزمره بر اساس سه ویژگی گفته می شود.

الف) تشابه غذاها
ب) مواد ضروری تشکیل دهنده ی آن ها
ج) تعداد وعده های مصرفی روزانه

گروه های غذایی عبارتند از :

۱) گروه نان، غلات، برنج و انواع ماکارونی
۲) گروه سبزیها و حبوبات تازه
۳) گروه میوه ها
۴) گروه گوشت ،‌تخم مرغ،‌حبوبات خشک و آجیل
۵) گروه شیر و فرآورده های آن
۶) گروه قند، چربی و روغن
خوردن میوه و سبزی گذشته از تأمین ویتامین ها و نمک ها باعث می شود که مواد مختلف غذایی آسان تر در مسیر لوله گوارش حرکت کنند.

اطلاعات جمع آوری کنید :
بعضی از افراد گیاه خوار یا خام خوارند. بعضی نیز فقط یک یا دو نوع غذا می خورند. گزارشی از درستی یا نادرستی کار آنان تهیه کنید.

کسانی که خود را از غذاهای جانوری محروم کنند مواد پروتئینی به اندازه کافی ممکن است به بدنشان نرسد و از لحاظ رشد، سلامتی، فعالیت های مختلف نمی تواند مثل کسی باشند که از غذای متنوع استفاده می کند.
هرم راهنمایی غذایی :

امروزه متخصصین تغذیه برای انتخاب غذای روزانه، استفاده از هرم راهنمای غذایی را توصیه می کنند. در این هرم، وعده های مصرف غذا در روز، از پائین به بالا کاهش می یابد. مصرف روزانه غذاهای گروه نان و غلات که در پائین هرم هستند بیشتر از بقیه است.
در ردیف بالایی گروه سبزی ها بزرگتر از گروه میوه هاست. یعنی تعداد وعده های غذایی بیشتری را در شبانه روز به خود اختصاص می دهد. ردیف بالاتر بطور مساوی بین گروه گوشت و شیر تقسیم شده است. در نوک هرم، غذاهایی مثل قندها، چربی ها و روغن قرارگرفته و مفهومش این است که باید به کم ترین مقدار ممکن مصرف شوند. در هر یک از این گروهها مقداری قند چربی وجود دارد که هر چه به سمت پائین هرم بیابید، کم تر می شود.
این هرم برای افراد معمولی است. برای موارد ویژه مثل بیماران،‌سالمندان،‌کودکان و نوزادان و نیز مادران باردار هرم های غذایی خاصی استفاده می شود.

غذا یک مشکل جهانی :

نزدیک به ۲۰ درصد از مردم ایران،‌یا غذای کافی نمی خورند و یا در غذای آنان مواد مورد نیاز ،‌به طور کامل وجود ندارد. این وضع باعث ایجاد بیماریهای مختلف و کاهش فعالیت های ذهنی می شود.تهیه ی غذاهای پروتئین دار،‌مشکل بزرگ بسیاری از کشورهاست و یکی از دلایل آن جمعیت زیاد است.

منبع:   کتاب درسی دوم راهنمایی

ناشر:    http://ed.loxblog.com

بدن جانداران از سلول های مختلفی درست شده که کارهای متفاوتی انجام می دهند. بنابراین هر کدام اجزای گوناگونی دارند که برخی از آن ها بین همه مشترک بوده و بعضی متفاوتند. تقریباً در همه ی سلول ها با هر شکل و اندازه ای سه قسمت اصلی دیده می شود.

۱- غشاء :

اطراف همه سلول ها را پرده ی نازکی به نام پوسته سلولی یا غشاء پوشانده است. کار اصلی این پوسته،‌وارد کردن مولکول های لازم به سلول و خارج کردن مواد زاید و دفعی از آن است. مقدار ورود و خروج مواد،‌به مقدار نیازها و فعالیت سلول مربوط است. پوسته ی سلول مانند یک صافی نیست که مواد را بر اساس اندازه ی آن ها عبور دهد. بلکه این غشاء توانایی انتخاب دارد و هرچه را که سلول لازم دارد از محیط می گیرد.

۲ – هسته :

مرکز فرماندهی سلول که ویژه گی های مختلف آن را کنترل می کند، هسته است. داخل هسته رشته هایی بنام کروموزوم وجود دارد. درون کرموزوم ها، مولکول های DNA قرار دارند. این مولکول ها که فرماندهی سلول هستند،تعیین کننده ی ویژگی های ارثی سلول بوده و دستور چگونگی انجام فعالیت های سلول را صادر می کنند.

۳ – سیتوپلاسم :

فضای درون سلول که اطراف هسته را فراگرفته سیتوپلاسم نام دارد. در سیتوپلاسم اجزای مختلفی وجود دارد که هر کدام کار خاصی انجام می دهند. بسیاری از فعالیت های حیاتی سلول ( مثل تغذیه و تنفس) در سیتوپلاسم توسط اجزای آن صورت می گیرد.

سازمان بندی بدن انسان :

چگونگی کنار هم قرارگرفتن سلول ها برای ساختن بدن را سازمان بندی بدن می گویند.

بافت :

در یک جاندار پرسلولی ،‌هر سلول به تنهایی نمی تواند همه نیازهای خود را برطرف کند. بنابراین اگر چه سلول ها به صورت مستقل از هم کارهای مختلفی دارند. ولی با یکدیگر در ارتباط هستند. کوچکترین اجتماع سلول ها که بطور هماهنگ عمل یا اعمال مشخصی را انجام می دهند. بافت (سنج) نامیده می شوند. معمولاً در هر بافت،‌سلول ها بوسیله آب میان بافتی (مایع بین سلولی) کنار هم قرار می گیرند. مقار و شکل ظاهری آب میان بافتی در بافت های گوناگون متفاوت است.

اندام :

اگر چه در همه جای بدن بافت ها وجود دارند. ولی بدن مجموعه ی ساده ای از بافت ها نیست. بافت ها در کنار هم اندام (عضو) را بوجود می آورند. اندام ،‌مجموعه ی بافت هایی است که با هم درارتباط بوده و برای انجام کار خاصی مکمل هستند. منظور از مکمل بودن این است که هر بافت، کار جداگانه ای دارد ولی همه از کنار هم برای زنده ماندن و درست کار کردن اندام ضروری هستند.

دستگاه :

به مجموعه ای از اندام ها که کارشان با یکدیگر هماهنگ و مرتبط است دستگاه گفته می شود. هر دستگاه یکی از ویژگی های حیاتی (مثل تغذیه ،نفس ،‌و …) را به عهده دارد. مثلا ً‌دست وپا اندام هایی هستند که مربوط به دستگاه حرکتی بدن اند. ما به طور هماهنگ و مرتبط با یکدیگر حرکت می کنند تا بتوانیم راه برویم. دستگاه حرکتی ما شامل، استخوان ها و ماهیچه هاست که در کنار هم حرکت ما را ممکن می سازد.

دستگاههای اصلی بدن ما عبارتند از :

دستگاه گوارش (تأمین کننده ی غذای سلول) دستگاه تنفس (تأمین کننده اکسیژن برای سلول ها) دستگاه گردش خون (انتقال مواد در بدن)دستگاه دفع ادرار (دفع مواد زاید) دستگاه حرکتی( حفظ استحکام و حرکت اندام ها) دستگاه ارتباطی (هماهنگی و تنظیم کار بدن) دستگاه تولید مثل (بقای نسل)

سؤالات متن فصل ۹ :
۱ – سلول چیست؟

کوچکترین واحد ساختمانی بدن موجودات زنده را سلول گویند.

۲ – آیا هر چه جاندار بزرگتر باشد اندازه ی سلول های آن هم بزرگتر است؟

خیر، زیرا بین سطح و حجم سلول نسبت معینی وجود داد پس مقدار سلول ها بیشتر است نه حجم سلول ها.

۳ – سلول ها چه موادی را دفع می کنند؟

مواد زاید – کربن و دی اکسید (CO2)

4 – مواد معدنی و مواد آلی غذاها کدامند؟

مواد معدنی :‌نمک ها،‌ مواد آلی : پروتئین ها، ‌چربی ها، کربوهیدرات ها، ویتامین ها

۵ – دو فایده مهم چربی ها را در بدن بیان کنید.

الف) تولید انرژی در بدن
ب) محافظت بدن در برابر سرما و ضربه

۶ – استفاده بیش از حد ویتامین ها در بدن زیان آور است؟ چرا؟

وتامین های محلول در چربی زیرا ویتامین هایی که محلول در آب هستند اضافی آنها توسط آب به صورت ادرار دفع می شوند. اما محلول در چربی دفع نمی شوند و تولید بیماری می کنند.

۷ – در هر یک از اعمال زیر کدام عناصر در بدن دخالت دارند؟
الف) تنظیم ضربان قلب (سدیم)
ب) تنظیم فعالیت غده تیروئید (ید)
ج) سلامت استخوان ها و دندان ها (فسفر و کلسیم)
د) انتقال گازهای تنفسی توسط گلبول های قرمز (آهن)

۸ – کار دستگاه گوارش چیست؟
غذا را برای هدف سلول ها آماده می کند یعنی مولکول های درشت را به مولکول های ریز تبدیل کرده تا جذب سلول ها شوند.

۹ – کدام قسمت دستگاه گوارش نسبت به سایر قسمت ها اهمیت بیشتری دارد؟ چرا؟
روده باریک، زیرا در آنجا هضم کامل تمام غذاها صورت می گیرد و عمل جذب هم درآنها صورت می گیرد.

۱۰ – آنزیم چیست؟
موادی هستند که در شیره های گوارشی وجود دارند که از سلول های معینی در دیواره لوله گوارش ترشح می شوند و موجب هضم غذاها می شوند.