دنیای میکروب ها :

بیشتر مردم از میکروب ها تصور ناخوشایندی دارند. واژه های میکروب از دو کلمه یونانی به معنی «کوچک» و «زیستن» گرفته شده و به هر جاندار ذره بین گفته می شود. حقیقت این است که تعداد میکروب های مفید بیشتر از انواع زیان آور است. حقیقت آن است که زندگی انسان ها به میکروب ها وابسته است. اما آنها بدون هوا می توانند زندگی کنند از هزاران سال پیش، نان ، چای ، پنیر، ماست ، کاکائو و ترشی ها و بسیاری از محصولات غذایی به کمک میکروب ها تولید می شوند. دنیای میکروب ها تولید می شوند.

بیماری زایی میکروب ها :

‌میکروب ها برای یافتن محیط مناسب خود ممکن است وارد بدن انسان، جانوران ، گیاهان و یا میکروب های دیگر شوند. در این حال میکروب، انگلی و جانداری که وارد آن شده میزبان است. حضور میکروب در بدن میزبان، استفاده از مواد بدن میزبان برای رشد خود و نیز تولید موادی که برای سلول های میزبان سمی است، از راههای آسیب رساندن میکروب هاست.
در هر بیماری میکروبی سخت، سه مرحله ی جداگانه تشخیص داده می شود. اول مرحله جای گیری است که طی آن میکروب وارد بدن می شود و خود را به جای مناسب رشد می رساند.این مرحله ممکن است کوتاه یا دراز باشد. دوم مرحله حاد است که شخص بیمارمی شود و همه ی نشانه های بیماری ظاهر می شوند. در این مرحله،مبارزه بدن و میکروب به اوج خود می رسد. اگر بدن در این مبارزه موفق شود، مرحله سوم پیش می آید که نقاهت نام دارد. در این مرحله بدن رفته رفته توانایی خود را باز می یابد.
بعضی از بیماریهای میکروبی مرحله ی حاد ندارند. در این گونه بیماریها، پس از آنکه علامت های بیماری ظاهر شد، مبارزه میکروب و بدن به کندی صورت می گیرد و این مبارزه مدت ها به طول می انجامد. در طی این مدت نه بدن می تواند میکروب ها را از بین ببرد و نه میکروب، بیماری را از پای در می آورد. این گونه بیماری ها را مرض می گویند. سل غالباً بیماری مزمن است. ماهها و حتی سالها می گذرد تا بدن با میکروب بتوانند در این مبارزه پیروز شوند.

آغازیان :

این جانداران موجودات ساده ای هستند که برخی از آن تک سلولی و میکروسکوپی اند. بعضی از این جانداران زندگی آزاد دارند ، بعضی انگل اند، و برخی با داشتن سبزینه غذاسازی می کنند. این جانداران به شکل های مختلفی دیده می شوند بعضی در اطراف بدن خود مژک های فراوان دارند. برخی فقط یک یا دو رشته دراز دارند و به کمک آن شنا می کنند. بعضی هم کم تحرک اند.

در نگاه اول ممکن است به دلیل جثه کوچک این جانداران وجود آنها را پراهمیت ندانیم، اما به دلیل زیر وجود آنها مهم است.
این جانداران غذای ماهها و بسیاری از جانوران ساکن آب هستند.
بعضی از اقسام این آغازیان ، پوسته های سختی در اطراف سلول خود دارند که بعد از مرگ جاندار این پوسته ها روی هم رسوب می کنند و منابع معدنی با ارزشی را می سازند. بعضی از این آغازیان در تهیه داروها و مواد غذایی نقش دارند. گروهی از آنها سبزینه داشته و از تولید کننده های محیط زیست به حساب می آیند.
البته اقسام بیماریزا هم در میان این گروه وجود دارد. انواعی از آن ها، باعث بروز بیماریهایی چون اسهال خونی یا مالاریا می شوند. مبارزه با این بیماریها هزینه های زیادی دارد.

قارچ ها :

قارچ ها از مواد غذایی و نیز وسایل انسان ( مثل کاغذ، لباس، چرم و …) استفاده می کنند. گروهی از آنها بیماریهایی ایجاد می کنند که به دشواری معالجه می شوند. اما انواع مفیدی هم دارند که در تولید مواد غذایی و شیمیایی، ایجاد طعم خوراکی ها، تولید داروها و دفع آفت های گیاهی مؤثرند.
قارچ ها جاندارانی هستند که زمانی با گیاهان و زمانی با آغازیان هم گروه بودند. اما امروزه دسته ی جداگانه ای محسوب می شوند. قارچ ها سبزینه ندارند. در بین قارچ ها انواع تک سلولی فراوان است. قارچ ها در محیط های متفاوتی رشد می کنند. حتی جاهایی که سایر میکروب ها توانایی زنده ماندن ندارند. شما مربای کپک زده دیده اید، در حالیکه غلظت زیاد قند جلوی رشد بسیاری از میکروب ها را می گیرد.

بررسی باکتریها :‌

ثابت کردن اینکه یک میکروب بیماریزا است ، آسان نیست. رابرت کج (دانشمند و پزشک آلمانی که عامل بیماری سیاه زخم و سل را کشف کرد و درباره وبا و مالاریا مطالعات بسیار دقیقی انجام داد) در این مورد تحقیق فراوانی کرد. او که روشهایی برای پرورش باکتریها یافته بود،‌می خواست بداند که آیا بین بیماریها و باکتریها رابطه ای وجود دارد یا نه؟ وی پس از آزمایش های بسیار ، اصول زیر را برای اثبات بیماریزا بودن یک میکروب (از جمله باکتریها) بیان کرد:
۱ – میکروبی که احتمالاً عامل بیماری است باید به تعداد زیاد در بدن بیمار یافت شود.
۲ – این میکروب را باید بتوان بدست آورد و پرورش داد
۳ – میکروب پرورش داده شده باید بتواند در صورت وارد شدن به بدن یک فرد سالم، شبیه همان بیماری ایجاد کند.
۴ – باید امکان پرورش درباره میکروب هم وجود داشته باشد.

باکتری ها و غذاها :

آشپزخانه یکی از مهمترین قسمت های هر خانه است که همه روزه ازآن استفاده می شود. غذای افراد خانواده در آن جا تهیه می شود. در این صورت پاکیزگی ظرف ها و محیط آشپزخانه بسیار مهم است. غذاهایی هم که در یک نوبت خورده نمی شوند، باید از آلوده شدن دور بماند، غذاهایی که در حال فاسد شدن باشند، مقدار زیادی باکتری دارند. علت فاسد شدن هم رشد و تولید مثل باکتریها و تولید شدن مواد زاید و سمی توسط آنها ست. آب آلوده به باکتریها نیز می تواند باعث ایجاد بیماریهایی مثل وبا شود. ویروس ها : موجودی را در نظر می گیرید که نه رشد می کند، نه غذا می خورد و نه تنفس می کند. اما می تواند شبیه خودش را به وجود آورد. چنین موجودی را که نه زنده است و نه غیرزنده . ویروس می نامند. ویروس ها فقط به علت دارا بودن توانایی تولید مثل به جانداران شبیه اند . اما باید دانست که هر ویروس فقط هنگامی می تواند تولید مثل کند که در داخل یک سلول زنده قرار گرفته باشد. در واقع ویروس ها انگل اجباری هستند. ویروس ها چنان کوچک اند که با میکروسکوب های معمولی نمی توانیم آنها را ببینیم و برای دیدن آن ها، باید از میکروسکوپ های بسیار قوی و مخصوص استفاده کنیم.
ویروس ها را در هیچکدام از گروههای موجودات زنده جای نمی دهند، زیرا سلول ندارند. آن ها را «مرز میان موجودات زنده و غیر زنده» به حساب می آورند. در ساختمان هر ویروس معمولاً یک «پوسته پروتئینی» و یک مولکول بسیار درشت از «ماده وراثتی» یافت می شود که خصوصیات ویروس را به وجود می آورد. گروهی از ویروس ها مثل عامل ایدز ساختمان پیچیده تری دارند.
بیشتر ویروسها مضرند. عده ی کمی بی زیانند ولی ویروس های مفید انگشت شمارند. واقعیت این است که مبارزه کردن با ویروس ها، سخت تراز مبارزه علیه باکتریهاست.

فکر کنید :
۱ – گاهی در اماکن پرجمعیت به بیماری میکروبی مبتلا می شویم. به نظر شما علت چیست؟

مردم در این اماکن به هم نزدیک می شوند و احتمال انتشار میکروب های بیماری زا بوسیله هوا یا تماس مستقیم زیاد می شود. هر چه جمعیت بشتر باشد احتمال بودن افراد بیمار ناقل در میان آنها بیشتر است.

۲ – فرض کنید در معرض ابتلا به یک بیماری میکروبی بوده اید ولی به آن مبتلا نشده اید، چه دلیلی برای بیمارشدن خود می توانید بیاورید؟

۱٫ ممکن است عده کمی میکروب وارد بدنمان شده باشد. ۲٫ دفاع خارجی (مانند پوست) جلوی آنها را گرفته باشد. ۳٫ میکروب ها به محل مناسب خود در بدن نرسیده باشند. ۴٫ گلبول های سفید آن ها را از بین برده باشند. ۵٫ قبلاً به این بیماری مبتلا شده بودیم و یا واکسن آن را تزریق کرده بودیم . در نتیجه نسبت به آن مقاومت کرده ایم.

فکر کنید
۱ – منظور از بیماری مسری چیست؟ آیا همه ی میکروب های مسری ناشی از میکروب های بیماریزا هستند؟

بیماری که از محیط زندگی یا افراد بیمار به افراد تندرست سرایت می کند. خیر، زیرا بعضی از بیماریهای مسری ناشی از کرم هاست . مثل کرم کدو و کرم قلابدار

چرا مأموران بهداشت افراد خارجی را فقط به خاطر برخی از بیماری های میکروبی در قرنطینه نگه می دارند. نه به خاطر همه ی انواع بیماریهای میکروبی ؟

زیرا فقط برخی از بیماریهای میکروبی مسری هستند. بعضی از بیماریهای میکروبی زودتر از دیگر بیماریها سرایت می کنند. همچنین بعضی از بیماریها خطرناک تر از دیگر بیماریها هستند.

منابع انتقال میکروب های بیماریزا به انسان کدامند؟

۱٫ از راه بینی (تنفس هوای آلوده) ۲٫ از راه دهان (از طریق آب آلوده و به دهان بردن چیزهای آلوده ۳٫ از راه سوراخ شدن پوست از طریق گزیدن حشرات ، گاز گرفتن حیوانات، زخم ها و بریدگی ها.

اطلاعات جمع آوری کنید
هنوز هم در بعضی از روستاها نان را در خانه می پزند. آیا روش کار ، با آن چه در نانوایی ها انجام می گیرد ، فرقی دارد؟

روشن کار تقریباً یکسان است. در نانوایی ها از دستگاه های مختلف برای آسانتر شدن و سریعتر شدن کارها استفاده می شود.

فکر کنید :
به نظر شما کدام گروه باکتریها می توانند برای کارهای کشاوری مفید باشند؟ دلیل بیاورید.

کودرست ها به منظور استفاده از ماده و انرژی موجود در مواد غذایی (زنده یا مرده) به تجزیه ی آنها می پردازد. مواد حاصل از تجزیه ی باکتریها برای رشد گیاهان مفید است.

کدام گروه از آن ها بیماریزا هستند؟ کدام گروه ممکن است بیماریزا باشند؟

انگل ها معمولاً بیماریزا هستند. زیرا انگل های بیماریزا در بدن دیگر جانداران به سر می برند و از آن ها غذا بدست می آورند.

فکر کنید
علت پیدا شدن پوسیدگی دندان انواعی از باکتریها هستند
چرا دندان های آسیا (عقبی) بیشتر از دندان های جلو پوسیده می شوند؟

به علت شکل دندان های آسیا غذای بیشتری در بین آنها گیر می کند و رعایت بهداشت نیز در دندان عقبی سخت تر است.

به جز مسواک زدن، چه راههایی برای جلوگیری از پوسیدگی دندان ها وجود دارد؟
استفاده از دهان شویه و نخ دندان

اطلاعات جمع آوری کنید:
به جز بسته بندی چه راههایی برای محافظت غذاها در برابر میکروب وجود دارد؟ کنسرو کردن ، خشک کردن، منجمد کردن ، نمک سود کردن، مربا کردن ، استریل کردن، پاستوریزه و هموژنیزه کردن

کدام راهها قدیمی تر و کدام راهها جدیدتر است؟
خشک کردن، فلفل زدن و نمک زدن قدیمی ترین راههای محافظت غذاهاست.

در منزل از چه روش هایی برای نگه داری غذا استفاده می شود؟
خشک کردن – نمک سود کردن – منجمد کردن – مربا کردن

تشخیص گیاهان همیشه آسان نیست. چون در بعضی از آنها ریشه ، ساقه و برگ وجود ندارد.
لینه، ‌دانشمند گیاه شناس سوئدی، د رحدود ۲ قرن پیش شروع به مطالعه ی علمی گیاهان کرد. لینه شکل و ساختمان گل و دانه ی گیاهان را وسیله ی طبقه بندی آن ها قرار داد و از این راه ، چند هزار گیاه را طبقه بندی کرد. امروزه گیاهان را بر اساس داشتن و نداشتن آوند طبقه بندی می کنند. آوندها مسیر حرکت مواد مختلف در گیاهانند. بیشتر گیاهان را ، گلدارها تشکیل می دهند. گوناگونی سرخس ها و بازدانه ها کمتر از آنهاست. خزه ها گروه کوچکی از گیاهان به شمار می آیند.

خزه ها :

شما قسمت های مختلف گیاه یعنی ریشه، ساقه و برگ و گل را می شناسید. حتماً مثلاً یاد گرفته اید که تعدادی از گیاهان با دانه زیاد می شوند. اما شاید تاکنون نمی دانستید که گیاهانی هم وجود دارند که هیچ کدام از این قسمت ها را به شکلی که در گیاهان گلدار معلولی دیده می شوند، ندارند.
خزه ها، رشته های باریکی دارند که به جای ریشه عمل می کنند. اجزای کوچک سبز و برگ مانندی هم دارند که دور بخشی به شکل ساقه قرار گرفته اند. خزه ها به جای آن که از رشد دانه به وجود آیند، از رویش هاک حاصل می شوند. هاگ سلولی است که می تواند به تنهایی رشد کرده و جاندار کاملی را تشکیل دهد. اگر هاگ های خزه پس از پاره شدن هاگدان در جای مناسبی قرارگیرند. رشد کرده و خزه ی جدیدی را به وجود می آورند.

سرخس ها :

این گیاهان ریشه، ساقه و برگ دارند. اما گل نمی دهند و مانند خزه ها، با هاگ زیاد می شوند، سرخس ها مخصوص مناطق مرطوب اند و بطور طبیعی، در جنگل های شمال ایران وجود دارند. در سایر مناطق هم گاهی آن ها را در کنار استخر، جویها و اطراف چاهها می توان یافت. در ماههای معینی از سال، در پشت برگ سرخس ها، لکه های زردی ایجاد می شود که پس از مدتی به صورت برآمدگی قهوه ای رنگی در می آید. هر برآمدگی که هاگینه نام دارد، مجموعه ی هاگدان هایی است که داخل هر کدام تعداد بسیار زیادی هاگ وجود دارد. این هاگ ها اگر در جای مناسب و مرطوب بیفتد، تبدیل به سرخش جدید می شوند

بازدانه ها :

قدیمی ترین درختان امروزی روی زمین، از بازدانه ها هستند. سن بعضی از این درختان را تا پنج هزار سال نیز تعیین کرده اند. همه ی شما درختان کاج یا سرو را دیده اید. این درختان، تقریباً در همه ی سال سبز هستند، کاج و سرو ها گل نمی دهند، اما به جای آن مخروط هایی دارند که دانه ها در درون آن ها رشد می کنند. به همین علت آن ها گیاهان مخروط دار می گویند.

درختان کاج از جمله مهم ترین درختان هستند. تیرهای سه پایه ی برق و تلفن،‌اگر چوبی باشند، از تنه ی درختان کاج اند. تخته ی لازم برای بسیاری از کارهای نجاری و جعبه سازی را هم از چوب کاج تهیه می کنند. از چوب و شیره های کاج مواد صنعتی مختلفی می سازند که فیلم عکاسی، الکل، استون و موادیکه در تهیه ی صابون، رنگ و بعضی از داروها به کار می رود، از آن جمله است.

نهان دانه ها:

تمام بوته ها و درختانی که گل می دهند، در گروه گیاهان گل دار یا نهان دانه ها هستند. گیاهان گل دار فراوان ترین و گوناگون ترین گیاهان روی زمین می باشند. این گیاهان از نظر شکل، اندازه و زیستگاه بسیار متفاوتند. نها ندانه ها، ریشه، ساقه،‌برگ ، گل و میوه دارند. گیاهان گل دار، به دو گروه کوچک تر تک لپه ای و دو لپه ای ها تقسیم می شوند.

اندام های گیاهان دانه دار:

در گیاه اندام های مختلفی وجود دارد. برخی از اندام ها در رشد گیاه مؤثرند و گروهی دیگر وظیفه تولید دانه را به عهده دارند. دسته ی اول که اندام های رویا نام دارند. شامل ریشه ، ساقه و برگ می شوند. این اقدام ها با جذب آب و مواد لازم، انتقال آن ها به سلول های غذا ساز و سپس رساندن مواد غذایی ساخته شده به همه سلول های گیاه باعث رشد آن می شوند گروه دوم اندام های زایا مثل گل و میوه هستند که تشکیل دانه و پراکنده شدن آن برای رشد گیاه جدید را به عهده دارند. در گیاهان مختلف ساقه و ریشه هر کدام ممکن است در هوا، خاک یا آب قرار د اشته باشند.

ریشه :

ریشه گیاه را محکم در خاک نگه می دارد، کار اصلی ریشه ،‌جذب آب و مواد لازم برای غذاسازی گیاه در برگ است. ریشه ها متناسب با نوع گیاه و نوع محیط ، در سطح خاک پخش می شوند. یا آن که به اعماق آن فرو روند. گاهی ممکن است ریشه ها در آب یا هوا قرار داشته باشند.
ریشه ی گیاه به کمک تارهای کشنده که مانند مو هستند. آب و مواد معدنی را جذب می کند تا آن ها را به برگ برساند.

ساقه ها

بیشتر ساقه ها را به علت آن که در بالای خاک قرار می گیرند، آسان می توان شناخت. ساقه ها، دو کار اصلی دارند. شاخه ها و برگ ها را روی خود نگه می دارند. آب و نمک های جذب شده از زمین را به برگ ها می رسانند. اما ساقه ها، کارهای دیگری را هم انجام می دهند. مثلاً نیشکر نوعی ساقه است که مقدار زیادی ماده ی قندی را در خود نگه می دارد. ساقه محل عبور آوندهاست. آوندها، لوله های باریک و یک طرفه ای برای جابه جایی مواد در گیاهند. آوندهای چوبی آب و مواد معدنی (شیره خام) را از ریشه به برگ می رسانند. آوندهای آبکش دار مواد غذایی ساخته شده در برگ ( شیره پرورده) را از آن جا به همه سلولها می برند. تعداد و قطر آوندهای چوبی بیشتر از آوندهای آبکش است.

ساقه : در ساقه های چوبی،‌جوانه هایی در اطراف و انتهای ساقه وجود دارد که رشد طولی ساقه برعهده آن هاست. بعضی ازاین جوانه ها تبدیل به برگ و گل و بعضی تبدیل به شاخه می شوند. گیاهان چوبی، علاوه بر رشد طولی، رشد قطری هم دارند. به همین علت سال به سال قطر تنه ی درختان زیادتر می شود. افزایش قطر درخت به دلیل زیاد شدن آوندهاست. آوندهای چوبی … بیشتر از آوندهای آبکش افزایش می یابند، به طوری که بیشتر قطر تنه ی درخت را تشکیل می دهند.

برگ :

برگ کارخانه ی غذاسازی گیاه است. بیشترین مقدار سبزینه (کلروفیل) گیاه که محل غذاسازی گیاه است. در برگ ذخیره شده است. با وجود آنکه برگ در گیاهان مختلف به شکل های بسیار گوناگونی دیده می شود،‌کار اصلی آن در همه گیاهان تقریباً یکی است. در پوسته نازکی که پشت و روی برگ را می پوشاند، سوراخ های بسیار ریزی به نام روزنه وجود دارد که فقط با میکروسکوپ دیده می شوند. سلول های وسط برگ از این راه کربن دی اکسیدهوا را برای عمل غذاسازی و اکسیژن را برای تنفس می گیرند. آب و مواد معدنی لازم نیز از راه رگ برگ ها از طریق ساقه به برگ می رسد، رگ برگ ها، مجموعه آوندها بوده و به آوندهای ساقه و ریشه متصل اند.
هر برگ غیراز رگ برگ، دم برگ و پهنک هم دارد. دم برگ قسمتی است که برگ به وسیله آن ساقه متصل می شود. پهنک قسمت سطح برگ را معمولاً نازک است می گویند. شکل پهنک در برگ گیاهان مختلف بسیار متفاوت است. لبه ی پهنک هم ممکن است صاف یا دندانه دار یا دارای بریدگیهای عمیق باشد، اگر برگ فقط یک دم برگ داشته باشد، آن را ساده می گویند. اما در بعضی از گیاهان، به هر دم برگ تعدادی برگچه متصل است. در این حال برگ را مرکب می نامند.

فتوسنتز:

در بررسی ساختمان برگ، سلول های سبزینه (کلروفیل) درون دانه های سبزرنگی به نام کلروپلاست قرار دارد. کلروپلاست مانند آشپزخانه ی سلول های گیاهی است. هر کلروفیل، ملکول شیمیایی است که مانند سرآشپز تهیه غذا را به عهده دارد. در انجام این کار ، ماده های رنگی به او کمک می کنند. بخشی از عمل غذاسازی گیاهان (فتوسنتز) نیازمند نور خورشید است و قسمتی از آن احتیاج به نور ندارد. درست مثل اینکه برخی کارهای مربوط به تهیه غذا به انرژی حرارتی اجاق احتیاج داشته ( مثل پختن) و بعضی کارها نیازی به گرما ندارند. (مثل آماده کردن گوشت، پاک کردن برنج و …) مواد اولیه مورد نیاز برای غذاسازی گیاهان آب و کربن دی اکسید بوده و محصول آن مواد قندی در اکسیژن است.
در خرما و نیشکر مواد قندی فراوان است و در زیتون و بادام مواد چربی زیاد است. گیاه در سلول های برگ ابتدا مواد قندی را می سازد و سپس آن ها را به مواد دیگری تبدیل می کند. مواد غذایی تولید شده در برگ از طریق آوند آبکش به جوانه ها، گل و میوه و سایر قسمت های گیاه برده می شود.

فصل ۱۲ – فکر کنید
آوندها آب و نمک هایی را که ریشه از خاک جذب می کند، به برگها می رسانند تا کار غذاسازی انجام شود. اما خزه ها آوند ندارند. در این صورت نیاز آن ها به آب و نمک ها چگونه تأمین می شود؟

خزه ها آب و نمک ها را بوسیله اندام های ریشه مانند (ریزوئید) از خاک جذب می کنند. انتقال آب درون ساقه به صورت سلول به سلول است و برگ ها می توانند مستقیماً آب اتمسفر را جذب کنند.

نداشتن آوند، چه فرق مهمی را بین این گیاهان و گیاهان آوند دار بوجود می آورد؟

گیاهان آوندی دارای ساقه می باشند ولی خزه ها ساقه ندارند. به این علت طول آن ها از چند میلی متر تجاوز نمی کند.

مشاهده کنید
از یک درخت کاج چند شاخه ی کوچک جدا کنید و برگ های آن را با دقت ببینید. شکل برگها چه تفاوتی با شکل برگهای درختان معمولی دارد برگ های کاج سوزنی شکل اند یعنی دراز و باریک اند.
وضع قرار گرفتن برگ ها در روی شاخه چگونه است؟

دو به دو روی هم واقع شده اند و هر ۲ تا ۵ برگ درون یک غلاف به ساقه چسبیده اند.

آیا در این برگ ها، رگ برگ وجود دارد؟
بله، در هر برگ فقط یک رگبرگ وجود دارد.
دانستید درختان کاج «همیشه سبز» هستند، زیرا برگ های آن مثل درختان دیگر در پائیز زرد نمی شود و نمی ریزد. به نظر شما آیا می توان گفت برگ های کاج «همیشگی اند»؟ خیر، برگ های درختان کاج مانند درختان دیگر در پائیز زرد نمی شود و نمی ریزد بلکه ریزش برگ ها به تدریج در طول ۲ تا ۳ سال صورت می گیرد. معمولاً همیشه تعدادی برگ خشکیده بر روی درخت یا زیر آن وجود دارد بنابراین برگ های درختان کاج همیشگی نیستند.

فکر کنید :
وقتی دانه ای را می کاریم. اولین قسمتی که از آن خارج می شود، ریشه است . چرا؟

زیرا گیاه را در خاک محکم نگه می دارد. و آب و مواد لازم برای غذاسازی را از زمین جذب می کند.

مقایسه کنید :
با ریشه های راست و افشان در دبستان آشنا شده اید.
آیا وظیفه ی همه این ریشه ها مشابه است؟

بله، وظیفه اصلی ریشه همه گیاهان جذب آب و مواد لازم از خاک و محکم نگه داشتن گیاه در خاک است.

آیا به جز جذب مواد و محکم نگهداشتن گیاه در خاک، کار دیگری برای بعضی از ریشه ها می توانند پیدا کنید؟
بله ریشه ی بعضی از گیاهان مانند هویج،‌چغندر ، ترب و تربچه محل ذخیره مواد غذایی است.

فکر کنید

یک قطعه ی ساقه ی بریده شاده درخت تهیه کنید (کاج باشد بهتر است) در این ساقه تعدادی حلقه وجود دارد. هر حلقه تیره و روشن،‌مربوط به یک سال رشد درخت بوده است. با ذره بین به دقت حلقه ها را مشاهده کنید. آیا می توانید آن ها را شمرده و سن درخت را پیدا کنید؟
ضخامت حلقه ها مساوی نیست. هر چه فعالیت گیاه در اثر مساعد بودن شرایط آب و هوایی در طول یک سال بیشتر باشد، قطر حلقه های مربوط به آن سال ها هم بیشتر خواهد بود. در ضمن جهت تابش نور هم می تواند در رشد درخت از یک طرف و زیاد شدن قطر حلقه در آن سمت مؤثر باشد.

حلقه های تیره و روشن بیانگر تعداد تراکم آوندهاست. در کدامیک تعداد آوندها بیشتر است؟
آوندهای روشن

به نظر شما در هر سال ابتدا حلقه های تیره بوجود آمده اند یا روشن ؟ چرا؟
حلقه های روشن . زیرا حلقه های روشن در بهار و حلقه های تیره در زمستان و پائیز بوجود آمده اند.

آخرین حلقه ای که بعد از آن، درخت قطع شده بیرونی ترین لایه است یا داخلی ترین لایه؟ چرا؟
آخرین حلقه جدیدترین لایه است.زیرا لایه های جدید در بیرون لایه های قدیمی تولید می شوند.

فکر کنید :
۱ – اگر بخواهید تعیین کنید که کدام نوع برگ ها عمل غذاسازی را بیشتر و بهتر انجام می دهند، به چه چیزهایی در آن برگها توجه می کنید؟
۱٫ سلول های سبزینه دار برگ دارای سبزینه ی فراوان باشند ( هرچه برگ سبزتر باشد مقدار سبزینه بیشتر است) ۲٫ سطح برگ دارای وسعت زیادی باشد ۳٫ ضخامت برگ کم باشد ۴٫ تعداد گلبرگ های موجود در برگ زیاد باشند.

۲ – به نظر شما، غذایی که در برگ ها ساخته شده است چه می شود؟
بوسیله آوندها به تمام قسمت های مختلف گیاه بخصوص جاهای فعال برده می شود،‌مانند نوک ریشه و ساقه (جهت رشد طولی)، برگ ها (جهت غذاسازی) جوانه و گل (جهت تولید مثلی) و میوه (جهت ذخیره ی مواد غذایی).

در میان موجودات زنده ، جانوران نسبت به بقیه گوناگون ترند. بعضی از جانور شناسان عقیده دارند که هنوز شاید نیمی از جانوران را هم نمی شناسیم.

اسفنج ها :

اسفنج ها بیشتر در دریا زندگی می کنند. اما اقسامی هم ساکن آب های شیرین هستند. اسفنج ها وسیله ای حرکتی ندارند همیشه به یک جا چسبیده اند و حتی شکل معینی ندارند. اسفنج ها ،‌ساده ترین جانوران اند و بدن آنها را تعداد زیادی سلول های تقریباً مشابه تشکیل می دهد. سطح بدن اسفنج پر از سوراخ است. آبی که از راه این سوراخ ها وارد حفره ی وسط بدن می شود. مواد غذایی را هم به سلول های اسفنج می رساند.

کیسه تنان :

این جانوران، در مقایسه با اسفنج ها اندکی پیشرفته اند. در بدن آنها چندین نوع سلول برای کارهای تخصصی مانند گوارش، حرکت کردن ، حس کردن و غیره بوجود آمده است. اما هیچ نوع اندام و دستگاهی ندارند. علت نام گذاری این جانوران ، بدن کیسه مانند آنهاست . درون کیسه ، دستگاه گوارش هم محسوب می شود ، بزرگترین گروه کیسه تنان مرجان ها هستند که اسکلت آهکی دارند.

کرم ها:

کرم ها گروه بسیار بزرگی از جاندارانند و اقسام زیادی دارند. بعضی از آنها آزادانه زندگی می کنند. اما اقسام انگل ها در میان کرم ها زیاد است. بعضی از کرم های انگل، بیماریهای شدیدی را در جانوران و انسان پدید می آورند. کرم ها در آب های شور، شیرین، خاک بدن گیاهان و جانوران زندگی می کنند. طول بعضی از اقسام کرم ها مانند کرم کدو تا چندین متر هم می رسد. اما اقسام میکروسکوپی هم در بین آنها زیاد است. همه ی کرم ها بدنی نرم و بدون اسکلت دارند.
کرمها را بر اساس ساختمان بدن به سه گروه :‌
حلقوی،‌لوله ای و پهن طبقه بندی می شوند.

نرم تنان :

همه ی نرم تان به جز نمونه محدود در آب زندگی می کنند . بدن بیشتر نرم تنان را از بیرون صدف آهکی می پوشاند. صدف برخی از نرم تنان قیمتی و گرانبهاست.

بندپایان :

بندپایان، اسلکت خارجی و سخت دارند. بدن و اندام های حرکتی آنها بند بند است. بندپایان و به ویژه حشرات، از بقیه ی بی مهره ها فراوان ترند و انواع آن ها را در آب ، روی خشکی ، داخل خاک و همه جای دیگر می توان یافت.

خارپوستان :

‌همه ی انواع در دریاهای گرم زندگی می کنند. این جانوران به هیچکدام از گروههای دیگر شباهت ندارند. در بدن آن ها، آب درمسیرهای خاصی حرکت می کند و نیازهای سلول را تأمین می کند.

ماهی ها :

ماهیهای مختلفی در دریاها زندگی می کنند که از لحاظ شکل ، رنگ ، اندازه ، نوع غذا و نوع رفتارها بسیار با هم فرق دارند. اسلکت برخی از ماهی ها غضروفی است. (مثل کوسه، ماهی خاویار، اره ماهی، سفره ماهی و …) داشتن آبشش و باله، ماهی را برای زیستن در آب سازگار می کند بیشتر ماهیها دارای فلس هستند،‌پولک به نوع خاص از فلس گفته می شود.

دوزیستان :

دوزیستان در آب تخم ریزی می کنند و نوزاد آن ها مراحل اول رشد را در آب طی می کند، اما چون بعداً آبشش آنها تبدیل به شش می شود، جانورا باید بقیه ی زندگی را در خشکی بگذراند. قورباغه از دوزیستان است. نوزادان قورباغه گیاه خوارند. اما جانور بالغ، گوشت خوار است. پوست قورباغه نازک است، پولک … ندارد. شش قورباغه ها کوچک است و نیاز جانور را رفع نمی کند. به این علت، قورباغه ها تنفس پوستی هم دارند.

خزندگان :

بدن خزندگان با صفحات یا پولک های سخت پوشیده شده است. دست ها و پاهای خزنده کوتاه اند، بنابراین جانور، در هنگام حرکت شکم خود را روی زمین می کشاند. بیشتر خزنده ها در خشکی زندگی می کنند. خزندگان تخم هایی با پوسته ی نرم و قابل انعطاف می گذارند. دانیاسورها خزندگان قدیمی خشکی زی هستند که نسل آن ها در حدود میلیون ها سال پیش از بین رفته است.

پرندگان :

پرنده ها برای حرکت کردن انرژی زیاد صرف می کنند و برای جبران آن باید غذای زیادی بخورند. بدن پرنده ها از پر پوشیده شده است . پر، که سبک و مقاوم است همه بدن را گرم نگه می دارد، هم به سبک شدن بدن و پرواز کمک می کند. پرنده ها، از لحاظ شکل بدن، پاها، منقار و غیره با هم فرق های بسیاری دارند، در پرندگانی که خوب پرواز می کنند، استخوان ها پرحفره اند، چنین ساختمانی علاوه بر استحکام زیاد، بدن را نیز سبک می کنند.

پستانداران :

پستانداران ، در همه جاهای زمین زندگی می کنند و بین همه آن ها، ویژگی های مشترکی را می توان یافت. مثلآً بدن این جانوران از مو، پشم یا کرک پوشیده شده است. بیشتر آن ها بچه زا هستند و جنین غذای خود را از خون مادر می گیرد. همه پستانداران غده های شیری دارند و شیر غذای نوزدان است. قدرت یادگیری این جانوران زیاد است.

فصل ۱۱
طراحی کنید
اسفنج برای رشد و تولید مثل نیاز به تغذیه و تنفس دارد، اما دستگاه خاصی برای انجام این عمل ندارد. به نظر شما اسفنج چگونه تغذیه و تنفس می کند؟ آیا به خون احتیاج دارد؟

۱ – سطح بدن اسفنج پر از سوراخ است. در درون بدن این موجود زنده سلول هایی وجود دارد که با ضربه زدن با هم باعث جریان یافتن آب می شود. آب های اکسیژن و ذرات ریز غذا است. این سلول ها غذا را جذب می کنند و به حفره های وسط بدن انتقال می دهند. از طریق این سلول ها، مواد غذایی به نقاطی از بدن که نیاز به غذا دارد منتقل می شود مواد زاید نیز از سوراخ های بزرگ وسط بدن به بیرون رانده می شوند.
۲ – اسفنج ها به خون احتیاج ندارند. زندگی اسفنج ها به جریان آب بستگی دارد. زیرا آب باعث انتقال غذا و اکسیژن به اسفنج می شود و مواد زاید آن ها را با خود حمل می کند.

فکر کنید
مفهوم بدن کیسه مانند چیست؟بدن این موجودات مانند چیست؟

بدن این موجودات مانند کیسه است و این کیسه با مجرایی به خارج باز می شود که هم به منزله ی دهان و هم مخرج است.

بازوهای کیسه تنان که اطراف دهانه ی کیسه قرار گرفته اند چه نقشی دارند؟

باعث جریان یافتن آب و هدایت غذا به سوی دهان می شود.

مشاهده کنید:
تصاویر مشاهده کنید
پوشش سخت بیرونی بدن جانورانی از مواد معدنی خاصی درست شده که به آن استحکام می بخشید. یک صدف خالی حلزون را در سرکه ی غلیظ بیندازید. پس از چند ساعت آن را ببیند. چه اتفاقی افتاده است؟ حباب های گاز نشانه ی چیست؟
یک صدف خالی حلزون در سرکه ی غلیظ نرم می شود / حباب های گاز نشانه ی کربن دی اکسید است.

فکر کنید
مگس که در اطراف ما زیاد دیده می شود یکی از عوامل مهم انتقال آلودگی است. با توجه به تصاویر علت آن را بیان کنید.

مگس به کمک خرطوم شیرابه را می مکد و در روی مواد می نشیند و شیرابه را منتقل می کند.

اطلاعات جمع آوری کنید
ماهی های خاویار دریای خزر، مرغوب ترین خاوریار جهان را تولید می کند،‌درباره خاویار طرز تهیه ی آن اطلاعاتی را تهیه کنید.
خاویار تخم های چند گونه از ماهی های ازون برون است که از چندین نقطه در آب دریاها و آب های شیرین جهان یافت می شوند. اما درشت ترین و مرغوب ترین آنها در آب های سواحل شمالی کشور ما در دریای مازندران زندگی می کنند.
برای بدست آوردن خاویار ابتدا ماهیهای صید شده را با آب تمیز می شویند و شکم آها را باز می کنند و تخم ها (خاویار) را در تشک هایی جمع آوری می کنند.سپس آن ها را در یک توری می ریزند تا کاملاً از یکدیگر جدا شوند. به این تخم ها نمک می زنند و بعد از مدتی آب نمک را از خاویار جمع می کنند و با فشار بر روی آن ها ترک ایجاد می کنند. خاویار بدست آمده را در قوطی کنسرو بستنه بندی می کنند.

آزمایش کنید
تعدادی از پرهای پرواز و پرهای پوشش بدن چند پرنده را جمع آوری کنید. به ساختمان پرها دقت کنید. اجزای یک پر چگونه و از کدام طرف از هم باز می شوند؟
پرها با توجه به شکل و نوع آنها با هم متفاوتند.

۱ – اگر پرهای مختلف را رها کنید،‌کدام زودتر به زمین می رسند، آیا در مورد پرندگان مختلف تفاوتی وجود دارد؟
پرهای پرواز

۲ – اگر پرها را در آب فرو برید، کدام آسان تر و کدام سخت تر خیس می شوند؟ پری را به نفت آغشته کنید. اگر آن را در آب فرو برید، سرعت خیس شد این پر با پر خشک مشابه خود متفاوت است؟
پرهای پرواز سخت تر خیس می شوند. پری که به نفت آغشته است دیر خیس می شود.

مقایسه کنید

این سه نوع پا، مربوط به سه نوع پستاندار کف رو، پنجه رو، و ناخن رو است. شباهت و تفاوت آنها در چیست؟ برای هر یک از این نوع روش های حرکت چه جانورانی را می شناسید؟
پای پستانداران معمولاً به پنج انگشت ختم می شود و این کیفیت در انسان و سایر پستانداران عمومیت دارد. این سه نوع پا از لحاظ استخوان بندی به هم شبیهند اما متناسب با نوع حرکت، تغییراتی در آنها پدید آمده و بعضی از استخوان ها بیشتر رشد کرده اند.
الف) کف رو (پای انسان) :
کف پا و انگشتان روی زمین تکیه دارد.
ب) پنجه رو : (پای گربه):
کف از زمین کمی و فاصله دارد و فقط ۴ انگشت روی زمین تکیه دارند. این حالت برای دویدن سریع مناسب است.
ج) ناخن رو: (پای اسب):
فقط با یک انگشت که روی زمین تکیه دارد راه می روند یا می دوند و کف پا کاملاً بالا است.

انتخاب کنید .
به نظر شما کدام نتیجه گیریهای زیر درست اند :
۱ – جانوران نمی توانند غذای خود را بسازند. همه ی آنها غذا را از محیط اطراف می گیرند.
صحیح .همه جانوران بطور مستقیم یاغیرمستقیم از گیاهان تغذیه می کنند.
۲ – جانوران ، غذای خود را گوارش می دهند.
صحیح . زیرا پروتئین ها ، چربی ها و مواد قندی در بدن آن ها به ذرات ریزتری تبدیل می شود.
۳ – بعضی از جانوران در دریا و بعضی در خشکی زندگی می کنند.
غلط زیرا دوزیستان در هر دو محیط زندگی می کنند.
۴- بسیاری از جانوران حرکت می کنند. حرکت آن ها برای یافتن جای مناسب تر زندگی،‌ یا پیدا کردن جفت است.
غلط . زیرا بعضی از جانوران مثل اسفنج ها،‌اصطلاحاً قادر به حرکت نیستند. در بیشتر موارد نیز حرکت برای بدست آوردن غذا و فرار از خطر است.
۵ – بدن همه ی جانوران از تعدادی زیادی سلول درست شده است . هر گروه از سلول های کارهای ویژه ای از قبیل گوارش غذا، حرکت ، تنفس یا دفع مواد را انجام می دهند. صحیح . زیرا در این صورت کارها همیشگی و بهتر و سریعتر انجام می گیرد.

اهمیت طبقه بندی :

در زندگی روزانه ، طبقه بندیهای مختلفی را می بینید. طبقه بندی کردن باید کارها را ساده تر کند. بنابراین بهترین طبقه بندی آن است که کاربرد بیشتری داشته باشد. برای طبقه بندی موجودات زنده باید ویژگیهایی را انتخاب کنیم که در میان دسته ای از آنها مشترک بوده و بتواند آن گروه را از بقیه جدا کند. در هر گروه نیز به همین روش می توان گروههای کوچکتری ایجاد کرد.
انتخاب ویژگی مشترک بسیار مهم است. اگر این کار درست انجام نگیرد، ممکن است جاندارانی که شباهت های کم و تفاوتهای زیادی دارند، در یک گروه قرار گیرند. «پایه تحصیلی» ، ویژگی مشترکی است که دانش آموزان یک مدرسه را بر اساس آن طبقه بندی می کنند.

طبقه بندی جانداران :

منظور از طبقه بندی موجودات زنده این است که جانداران دارای ویژگیهای مشترک را در گروههای مشخصی قراردهند. در این صورت با بررسی هر گروه،‌می توان ویژگیهای اعضای آن را شناخت.
اگر بخواهید دنبال جاندارانی که ممکن است در آبگیرها یا پرچین های یک مزرعه زندگی می کنند، بگردید، باید راهی برای شناسایی آن ها داشته باشید.
یکی از راههایی که زیست شناسان برای شناسایی جانداران استفاده می کنند. استفاده از کلیدهای شناسایی است. کلیدهای شناسایی، مجموعه ای از پرسش هاست که براساس ویژگیهای جانداران تهیه شده و به کمک آنها می توان نام جانداران را پیدا کرد. کلیدهای شناسایی بر اساس ویژگیهای مشترک انتخاب می شوند. تصویر کلیدهای شناسایی ص ۱۰۴

زندگی جانوران :

همه جانوران موجوداتی پر سلول اند. وقتی که سلول ها در بدن یک جاندار در کنار هم باشند، نسبت به حالت انفرادی، از مزایای زیادی بهره مند خواهند بود.در بدن جانوران، هر گروه از سلول ها ، کارهای ویژه ای را برعهده گرفته اند. البته هر چه سلول های بدن یک جاندار تخصص یافته تر باشند. گفته می شود که آن جاندار ساختمان پیچیده ای و پیشرفته تری دارد. با آن که گوناگونی جانوران در محل زندگی شکل بدن، نوع غذا، طرز تنفس،‌رفتارها و غیره زیاد است، اما همه ی جانوران پرسلولی هستند و هیچکدام توانایی غذاسازی ندارند.

شکل بدن :

جانورانی که ساختمان بدنی ابتدایی دارند. در سطح یا داخل بدن، قسمت سختی ندارند . یعنی اسکلت در بدن آن ها دیده نمی شود. سایر جانداران در خارج یا داخل بدن خود اسکلتی دارند که محافظ بعضی از اندام ها و تکیه گاه بیشتر ماهیچه هاست.

غذا خوردن :

هر جانوری برای آنکه بتواند رشد کند و فعالیت های لازم را انجام بدهد، نیاز به ماده و انرژی دارد. ماده و انرژی از راه غذا خوردن به بدن می رسد. چون هیچکدام از جانوران نمی توانند مانند گیاهان غذاسازی کنند، نیازهای خود را از بدن جانداران مختلف تأمین می کنند.

تنفس کردن :

همه جانوران برای تجزیه کردن مواد غذایی در داخل سلول های خود، به اکسیژن نیاز دارند، اما چون بعضی در آب و برخی در خاک زندگی می کنند، نوع دستگاه تنفسی آنها مشابه نیست.

فکر کنید :
۱ – محل زندگی جانوران بسیار مختلف است. بطوری که از روی انواع زیستگاه، جانوران را به دو گروه بزرگ آب زی و خشکی زی تقسیم می کنند.
زیستگاه چه جانورانی دقیقاً در دو گروه آب زی یا خشکی زی جا نمی گیرد؟

بعضی از جانوران بطور کامل نمی توانند تمام مراحل رشد خود را در یک زیستگاه طی کنند. بخشی از آن را در آب و بخش دیگر را در خشکی به سر می برند. این جانوران معمولاً در محیط هایی زندگی می کنند که زیاد از آب دور نیست . مانند قورباغه ،‌وزغ همچنین جانورانی که غذای خود را از محیط آب تأمین می کنند اما در خشکی لانه می سازند و استراحت می کنند نیز در این گروه جای می گیرند. این قبیل جانوران از محیطهای کوچک آب (رودخانه، برکه ، دریاچه) و سواحل دریا استفاده می کنند، مانند مرغ ماهی خوار

۲ – اگر با جانور جدیدی روبرو شدید که قبلاً آن را ندیده اید، با توجه به کدام خصوصیت ها نوع زیستگاه آن را تعیین می کنید؟

باید به نوع سازگاری های بدنی مانند شکل اندام های حرکتی، نوع پوشش بدن برای زیستن در محیط های سرد و گرم، وضع دندان از لحاظ نوع غذایی که می خورد (گوشت خوار یا علف خوار) و حتی چالاکی و وضعیت است دست و پا برای شکار کردن توجه کرد.

فکرکنید
۱ – با اینکه ملخ و کک حشره اند. خرگوش و کانگورو پستاندارند و قورباغه یک دوزیست است،‌اما روش حرکت کردن آن ها به یکدیگر شباهت دارد. دلیل این شباهت چیست؟

محل اتصال اندام های حرکتی به اسکلت در آن ها تقریباً یکسان است.

۲- به نظر شما آیا اتصال اندام های حرکتی به اسکلت ، در سرعت حرکت جانور مهره دار تأثیر دارد؟ دلیل بیاورید یک پستاندار و یک خزنده را مقایسه کنید)

اندازه و محل اتصال پا به تن در سرعت حرکت جانوران اثر دارد. با توجه به محل اتصال اندام ها و طول آن ها، انواع مختلف مهره داران را شاهدیم. در خزندگان دست و پا اندکی به زیر بدن متمایل شده و در پستانداران کاملاً در زیر بدن قرار گرفته است. به همین دلیل در مقایسه با پستانداران سرعت حرکت بیشتری دارند زیرا پاهای آن ها مانند ستون،‌وزن بدن را به خوبی تحمل می کنند.

فکر کنید :
به جز دندان ها، کدام اندام ها در جانوران گوشتخوار و علفخوار فرق دارد؟

طول دستگاه گوارش علف خواران زیاد و معده ی آن ها بزرگ است ولی دستگاه گوارش گوشتخواران طول زیادی ندارند. زیرا گوشت در مقایسه با علف غذای زود هضم است. اندام های حرکتی در پستانداران گوشت خوار،‌عضلانی تر و قوی ترند و در پنجه های آن ها چنگال وجود دارد. جثه نیز لاغر تر و کوچکتر است، جانوران صیاد اصولا باید چالاک و سریع باشند تا بتوانند طعمه ی خود را بگیرند.

فکر کنید
در بدن پرنده ها علاوه بر شش ها، تعدادی کیسه ی هوا هم وجود دارد که به جذب اکسیژن کمک می کنند. پرنده ها دستگاه تنفس کارآمدی دارند که امکان تبادل گازهای تنفسی را به بهترین حالت فراهم می کند. چرا باید دستگاه پرندگان کارآیی زیادی داشته باشد و خیلی خوب عمل کند ؟

پرنده ها به علت دمای زیاد و فعالیت شدید بدن،‌در مقایسه با سایر مهره داران به غذا و هوای بیشتری نیاز دارند. بنابراین چند کیسه ی هوایی با دیواره های نازک هم به شش ها کمک می کند تا اکسیژن لازم از هوا گرفته شود.

یخچال ها :

بیشترآب شیرین ذخیره شده در روی زمین، به صورت یخ است ، یخچال ها توده های عظیم یخ و برفی هستند که بیشتر از هر جای دیگر در دو قطب زمین قرار دادند. اگر روزی هوای یخ های روی زمین آب شوند، آب دریاها ده متر بالا می آید.
البته بجز یخچال های قطبی، در دره های کوههای بلند که حتی در فصل تابستان هوا در آن جا بسیار سرد است، همه برف ها ذوب نمی شوند و در طول سالهای متمادی یک یخچال بوجود می آید. اما حجم این گونه یخچال ها در مقایسه با حجم یخچال های قطبی، بسیار ناچیز است.

آبیاری :

پس از هر بار بارندگی مقداری آب در روی زمین جاری می شود. در فصل بهار که قسمتی از یخ و برف موجود در روی کوه ها ذوب می شود، مقدار آب های جاری افزایش می یابد. البته عوامل متعددی بر میزان آب جاری اثر دادند که شیب زمین، جنس زمین، شدت و میزان بارندگی و پوشش گیاهی از آن جمله اند.

پیدایش رودها:
فعالیت رود:

سرچشمه ی بیشتر رودها در نقاط کوهستانی و ارتفاعات است. زیرا در این نقاط، بارندگی بیشتر است. آبی که به صورت جوی های کوچک از نقاط کوهستانی به سمت پائین سرازیر می شود، به علت شیب زیاد زمین ، انرژی زیادی دارد، پس مسیر خود را تخریب می کند و دره های کوچک و بزرگ پدید می آورد. جنس سنگ هایی که در مسیر رود قراردارند، در شکل دادن به دره، بسیار مؤثر است.
به مواد درشت و ریزی که توسط رود حمل می شوند، آبرفت گفته می شود. مواد همراه آب یا در کف رودها، رسوب می کنند. یا آن که به داخل سدها، دریاچه ها و دریاها می روند.

مواد آبرفتی دو ویژگی دارند تقریباً گرد و بدون زاویه اند. از جنس های مخالفند. دلیل این دو ویژگی چیست؟ آبرفت ها را معمولاً در پای کوهها می توان یافت. و گاهی وسعت آنها زیاد است.

سدسازی :

در بیشتر نقاط زمین آب های جاری قبل از اینکه مورد استفاده قرارگیرند، از دسترس خارج می شوند و به دریا، دریاچه ها و مرداب ها می ریزند. سدسازی یکی از راههای است که به وسیله آن می توان از آب های جاری استفاده های بهتر و بیشتری کرد.

آب های زیرزمینی:

تعداد زیادی از آب شیرین در زیرزمین ذخیره می شود. قسمتی از آب باران و ذوب برف ها در خاک سست یا سنگهای دارای ترک و شکاف نفوذ می کند.

خاک یا سنگی که آب بتواند در آن داخل شود، نفوذ پذیر است. بعضی از سنگ ها مانند ماسه سنگ ،نفوذ پذیرند. اما بعضی از سنگ ها و خاک ها مانند خاک رس تقریباً غیرقابل نفوذاند. و آب نمی تواند در آن ها داخل شود. آب تا جایی در زمین پائین می رود، که به سنگ های غیرقابل نفوذ برسد. لایه های آبدار همیشه در روی لایه های نفوذ ناپذیر تشکیل می شوند. ضخامت لایه ی آبدار به عواملی مانند مقدار بارندگی سالیانه، میزان نفوذ پذیری خاک و سنگ ها و مقدار برداشت آب، از عوامل مهم به حساب می آیند.

استفاده از آب های زیرزمینی:

در بسیاری از مناطق کشور ما، از آب چاه و چشمه برای آشامیدن و آبیاری زمین های کشاورزی و باغ ها و مصارف دیگر استفاده می شود. چاه را در محل هایی حفر می کنند که اطمینان دارند در زیر آن لایه های آبدار وجود دارد.

مشکلات مربوط به چاهها:

امروزه به حالت افزایش مصرف، از چاهها آب بیشتری برداشت می شود و این عمل در بعضی از مناطق، از مقدار ذخیره آب زیرزمین می کاهد. جانشین شدن آب چاههایی که استفاده زیادی از آنها می شود به گذشت هزارها سال نیاز دارد.

دریاها و دریاچه ها :

تقریباً تمامی تحولات آب و هوایی تحت تأثیر دریاها هستند. علاوه بر آن، دریاها و دریاچه ها در تأمین غذای انسان و جانداران دیگر و همچنین در تأمین برخی از منابع معدنی،‌انرژی و حمل و نقل نقش مهمی دارند.

شوری آب دریاها و دریاچه ها:

زمانی که آب دریاها به وجود آمدند، آب آنها تقریباً خالص بود، اما امروزه اگر یک لیتر آب دریا را بجوشانید، حدود ۳۵ گرم نمک های مختلف از آن بدست می آورید که حدود ۲۷ گرم آن نمک خوراکی است.
شوری آب دریاچه ها بسیار متفاوت است. ممکن است آب برخی از دریاچه های شیرین باشد و از آن برای آشامیدن استفاده کنند. برخی از دریاچه ها هم آب شور یا بسیار شور دارند. هر لیتر آب دریاچه ی ارومیه نزدیک به ۳۰۰ گرم نمک دارد.

امواج :

عامل اصلی بوجود آورنده ی امواج، وقتی باد بر سطح آب می وزد، به علت وجود اصطکاک ،‌آب را در جهت خود حرکت می دهد و موج بوجود می آورد. هر چه باد شدیدتر باشد و به مدت طولانی تر بوزد. موج های بلندتر را ایجاد می کند. وقتی که موج به سوی ساحل پیش می آید به محلی می رسد که عمق آب بسیار کم است. در این حالت ته موج،‌با کف دریا برخورد می کند و در نتیجه انرژی زیادی بوجود می آید که می تواند سبب تخریب ساحل شود. گاهی زلزله های زیردریایی امواجی را در سطح آب ایجاد می کنند،‌این امواج با رسیدن به ساحل ،‌خرابی های زیادی را بوجود می آورند. ( تصویر امواج دریا ، ص ۹۸)

آلودگی محیط دریا:

منظور از آلودگی ، ورود مواد زیان آور ، به یک محیط است. بیشتر آلودگیهای دریایی در آب های ساحلی اتفاق می افتد. (تصویر منابع آلوده کننده آب دریا، ص ۱۰۰)

اطلاعات جمع آوری کنید
۱ – در کدام کوههای ایران یخچال دائمی وجود دارد؟

علم کوه – سبلان – دماوند

۲ – بزرگترین بخچال های کوهستانی کره زمین در چه نقاطی قراردارند؟

بزرگترین یخچال های کوهستانی کره زمین در فلات پامیر، تبت و ارتفاعات هیمالیا دیده می شود.

فکر کنید
برای خشک شدن چاه طرف راست، حداقل دو دلیل بیاورید.

۱ – نزدیک بودن دو چاه به یکدیگر؛
۲ – عمیق بودن طرف چپ، اگر در یک منطقه چاههای نزدیک به یکدیگر با عمق های متفاوت حفر می شود چاهی که عمق بیشتر دارد آب چاههای کم عمق را به طرف خود می کشد.

اطلاعات جمع آوری کنید.
۱ – آب چشمه های آب گرم چه تفاوتی با آب چشمه های معمولی دارند؟
دمای آب این چشمه ها گرمتر از دمای آب چشمه های معمولی است. آب اغلب این چشمه ها دارای مواد معدنی مختلف می باشد ک این مواد دارای خواص بهداشتی و درمانی است و در معالجه ی امراض پوستی و بعضی بیماریها مؤثر است که به این آب ها، آب های درمانی گفته می شود.

فکر کنید :
در آب دریاها و دریاچه ها مقداری … گازهای مختلف بصورت محلول وجود دارد که اکسیژن و کربن دی اکسید از بقیه مهم ترند. دلیل چیست؟
اکسیژن برای تنفس موجود است دریایی و کربن دی اکسید برای عمل غذاسازی گیاهان دریایی بسیار مهم است. این گاز اعمال شیمیایی زیادی انجام می دهند و نقش مهمی در رسوب گذاری دریاها و دریاچه ها و تغییر شکل بعدی آنها به عهده دارند.

فکر کنید :‌
۱ – گروهی از دانش آموزان درباره عوامل مؤثر بر شوری آب دریاچه ها اطلاعاتی جمع آوری کنند؟
– تبخیر آب دریاها
– رودها،‌یخچال ها و آب های زیرزمینی که مقدار فراوانی از املاح مختلف را به صورت محلول وارد آب دریا می کنند.
– آتش فشان های فعال در خشکی ها و زیر دریاها
– حل شدن مواد قابل حل موجود در بستر و ساحل دریا.

بحث کنید :‌
۱ – چگونه می توان بدون تعطیل کردن فعالیتهای صنعتی، دریاها را نیز از آلودگی ها حفظ کرد؟
۱٫ استفاده از فیلترهای جدا کننده برای جداکردن مواد آلوده کننده در فاضلاب های شهری، صنعتی و کشاورزی
۲٫ تصفیه آب های خروجی از مراکز صنعتی
۳ – جلوگیری از ورود فاضلاب های شهری و صنعتی به داخل آب دریاها
۴ – انتقال مواد آلوده کننده ی اب دریا به نقاط دورتر
۵ – پاکسازی رودهای آلوده از مواد مضر دریاها.

۲ – آیا افزایش جمعیت انسان بر محیط دریا هم اثری داشته است یا نه ؟
بله ، هر چه جمعیت انسان ها افزایش یابد نیاز به ماده و انرژی بیشتر شده و در نتیجه کارخانجات و فاضلاب های شهری و صنعتی و کشاورزی و … افزایش می یابد.