فکر کنید :
عمل تخریب سنگ ها توسط یخ زدن آب ، بیشتر در چه مناطقی از زمین و چه فصل هایی از سال صورت می گیرد؟

بیشتر در مناطق کوهستانی و در فصل های پائیز و زمستان بیشتر صورت می گیرد.

رشد بلور کانی های ثانویه در میان درز و شکاف سنگ ها، خصوصاً در نواحی بیابانی،‌ممکن است مانند یخ بستن آب سبب ایجاد فشار و در نتیجه خرد شدن سنگ ها می شود. سنگ های زیرین همواره تحت فشار سنگ ها بالایی قرار دارند. با فرسایش سنگ های بالایی، فشار از روی سنگ های زیرین برداشته می شود و قسمت های سطحی این سنگ ها انبساط پیدا می کند. در نتیجه این انبساط ،‌قسمت های سطوحی سنگ پوسته پوسته می شود و به صورت لایه های نازک جدا می شود.

هر جا که سنگ کره یا هوا، ‌آب با موجودات زنده در تماس باشد، در سنگ ها تخریب فیزیکی و شیمیایی بوجود می آید. از این رو سنگ ها در محل خود تغییراتی می کنند که به آن هوازدگی می گویند. هوازدگی معمولاً موجب تشکیل قشری از مواد نرم و ناپیوسته بر روی سنگ های اصلی می شود و عمل فرسایش یعنی جابه جا کردن مواد آسانتر می کند.
معمولاً هوازدگی را با توجه به عوامل ایجاد آن به دو نوع فیزیکی و شیمیایی تقسیم می کنند.

هوازدگی فیزیکی :

در این نوع هوازدگی ،‌سنگ ها به قطعات کوچکتر ولی با همان ساختمان و ترکیب شکسته و خرد می شوند. به نظر می رسد مهمترین عامل مؤثر در هوازدگی، انجماد آب در داخل درز و شکاف سنگ ها باشد. با عمل انجماد، تقریباً ۹ درصد به حجم آب افزوده می شود . هر چه تعداد دفعات انجماد و ذوب در داخل شکاف سنگ ها بیشتر باشد. تخریب سنگ ها سریعتر انجام می گیرد.

تفسیر کنید‌:
پس از حفر تونل های راه سازی،‌کف تونل دائماً پر از خرده سنگ می شود. علت آن چیست؟

وقتی که تونل حفر می شود با کندن سنگ ها فشار از روی بعضی از سنگ ها برداشته می شود و در نتیجه سطح آنها بر اثر انبساط کم کم خرد شده و بداخل تونل می ریزد. برای جلوگیری از ریزش باید دیوارها و سقف تونل را با سنگ های مخصوص و سیمان پوشانید.

فکر کنید :
به نظر شما، تغییرات دما روی سنگ هایی که از یک کانی درست شده اند بیشتر است یا سنگ هایی که از چند کانی ساخته شده اند؟ دلیل آن چیست؟

سنگ هایی که از چند نوع کانی درست شده اند. زیرا میزان انبساط و انقباض همه ی کانی ها یکسان نیست. بعضی میزان انبساط بیشتری دارند و بعضی کمتر که همین موجب اختلاف حجم قسمت های مختلف سنگ شده و آن را متلاشی می کند.

هم چنین بر اثر فعالیت های گیاهان و جانوران ،‌…. و انسان نیز هوازدگی انجام می شود. ریشه ی گیاهان برای یافتن مواد معدنی به داخل درزها و شکاف ها فرو می روند و با رشد خود قطعات سنگ ها را از هم جدا می کنند. جانوران ….. با فعالیت های انسانی مانند راهسازی، استخراج از معادن و … سبب قرارگرفتن ذرات دست نخورده ی سنگ ها و کانی ها در سطح زمین و هوازدگی آنها می شود.

هوازدگی شیمیایی:

در هوازدگی شیمیایی، ترکیب سنگ ها و کانیها تغییر می کند و در نتیجه آن ، مواد جدید بوجود می آید. هوازدگی شیمیایی است. گر چه آب خالص غیرفعال است ،‌اما وجود مقدار کمی از مواد محلول، آن را فعال می کند. ترکیب کانی ها با آب ، یکی از مهم ترین واکنشهای شیمیایی به خصوص در کانیهای سیلیکاتی است. در اثر این واکنش ،‌از فلدسپات ها خاک رس بوجود می آید.
یکی دیگر از عوامل هوازدگی شیمیایی انحلال است. آب یکی از فراوانترین حل کننده ها در طبیعت است. البته باز هم آب خالص سنگ ها و کانیها چندان مؤثر نیست ولی آب با همراه داشتن مقداری کربن دی اکسید خاصیت اسیدی پیدا می کند که در این صورت قدرت انحلال آن زیاد می شود و می تواند بر بیشتر کانی ها اثر بگذارد و آن ها را تغییر دهد.
سنگ ها و کانیهای محلول در آب در نواحی مرطوب با سرعت بیشتری تخریب می شود.
از راه های دیگر هواشناسی شیمیایی ترکیب شدن اکسیژن با کانی هاست. البته وجود آب و گرما سبب سرعت اینگونه واکنشها می شود. به همین جهت ، این نوع هوازدگی در مناطق گرم و مرطوب بیشتر دیده می شود. سنگ ها و کانی های آهن دار زودتر از سایر کانی ها با اکسیژن هوا ترکیب شده و ویژگی های خود را از دست می دهند.
موجودات زنده نیز می توانند موجب تغییرات شیمیایی در سطح مواد زمین شوند.

فکر کنید :
کدامیک از استان های ایران،‌آثار باستانی بیشتری دارد؟

فارس – ‌اصفهان – خوزستان

آیا رابطه ای بین تعداد آثار باستانی با هوازدگی شیمیایی وجود دارد؟

در مناطقی که هوازدگی شیمیایی بیشتر باشد بناهای قدیمی زودتر از بین رفته در نتیجه آثار باستانی کمتری وجود دارد.

جابه جا شدن مواد حاصل از هوازدگی بر اثر کشش زمین

کشش زمین می تواند مواد حاصل از هوازدگی را جابه جا کند. هر ذره ای که بر اثر هوازدگی از سنگ های اصلی پوسته زمین جدا می شود. دارای انرژی ذخیره شده ای است که آن را در جهت شیب زمین به حرکت در می آورد، کشش زمین پس از باران های سیل آسا و مداوم در دامنه های پر شیب یا در دامنه های کوه هایی که به علت استخراج موادمعدنی یا جاده سازی شیب تند یافته اند، اثر بیشتر داری دارد. در این ریزش، گاهی توده های بسیار بزرگی از مواد در سراشیبی کوه ها به پایین می لغزد که به این نوع حرکت ها «زمین لرزه» گویند. گاهی زمین لرزه ها، خساراتی را به بار می آورند. کشش زمین حتی در دامنه های کم شیب سبب جابه جایی مواد می شود که به آن جنبش کند مواد یا «خزش» می گویند، رطوبت مواد هوا زده،‌این نوع جنبش را تسریع می کند.

خاک :

حاصل عمل هوازدگی،‌بوجود آمدن خاک است. جز گیاهان تک سلولی ساکن آب و گلسنگ ها بقیه ی گیاهان به خاک نیاز دارند از این رو خاک راپلی بین دنیای زنده و دنیای غیرزنده می دانند. برای تشکیل خاک هوازدگی فیزیکی و شیمیایی هر دو مؤثرند.

فکر کنید :
مقدار خاک یک منطقه به عواملی چون آب و هوا، نوع سنگ های محل،‌مدت زمان ،‌شیب زمین و تعداد جانداران آن منطقه بستگی دارد. آیا می توانید نقش هر یک از عوامل بالا را در تشکیل خاک توضیح دهید.

آب و هوا‌: نوع آب و هوا در عمل هوازدگی بسیار مؤثر است مثلاً‌ آب و هوای گرم و مرطوب هوازدگی شیمیایی سریعتر از بیابان ها است.
نوع سنگ : مقاومت همه سنگ ها در برابر هوازدگی یکسان نیست. بعضی مقاومت کمتری دارند و زود متلاشی می شوند مثل سنگ آهک که سرعت تشکیل خاک را زیاد می کنند اما بعضی از سنگ ها بسیار مقاوم هستند و دیرتر متلاشی می شود و سرعت تشکیل خاک در آن حاکم است.
محل : مواد وقتی در قسمت سطحی زمین و در معرض آب و هوا باشند زودتر متلاشی و به خاک تبدیل می شوند.
مدت زمان : هر چه زمان طولانی تر باشد مواد بیشتری دچار هوازدگی شده و خاک بیشتری حاصل می شود.
شیب زمین: هر چه شیب زمین بیشتر باشد مواد بر اثر لغزه زمین حرکت و به هم برخورد کرده و به ذرات کوچکتر تبدیل شده و سرعت تشکیل خاک را بیشتر می کنند.

خاک علاوه بر مواد معدنی ،‌یعنی همان موادی که بر اثر هوازدگی سنگ ها بوجود می آیند دارای مواد آلی نیز هستند. نخستین تغییر مهمی که پس از خرد شدن سنگ ها رخ می دهد، رویش گیاهان است. گیاهان نیز فرآیندهای هوازدگی را تسریع می کنند و تا حدی مانع از جا به جا شدن خاک توسط آب و باد می شوند.
وقتی گیاهان می میرند اجزای آنها تجزیه می شود. پس از مدتی این مواد تجزیه شدنی به درجه ای می رسند که دیگر صورت اولیه ی گیاه در آنها مشخص نیست و به این مواد گیاخاک می گویند. هر چه رنگ خاک تیره تر باشد،‌مقدار نسبی گیاخاک آن بیشتر است. هر چه مقدار گیاخاک در منطقه ای زیادتر باشد، جمعیت جانداران خاک بیشتر خواهد بود، زیرا در آن مواد لازم برای زیستن وجود دارد. گیاخاک قدرت نگهداری آب در خاک را افزایش می دهد و تا درجه معینی فضای بین ذرات را هم که محل نفوذ هواست زیاد می کند. گیاخاک بر خاصیت اسیدی خاک می افزاید و با این عمل مقدار مواد محلول را بیشتر می سازد.
از مهم ترین مواد معدنی خاک ها ذرات رس هستند. ذرات رس مواد محلول مورد نیاز گیاه را به خود جذب می کنند و در موقع لزوم در اختیار گیاه قرار می دهند.

افق های خاک :

خاک کامل باید حداقل دارای سه افق مشخص باشد. این افق ها،‌از سطح به عمق با حروف A، B، C نمایش داده می شوند.
افق A لابه لای سطحی خاک است. رنگ این افق به علت وجود گیاخاک فراوان تیره رنگ است.
در این منطقه مقداری ماسه هم وجود دارد ولی ذرات رس و مواد محلول آن کم است. زیرا باران و آبیاری این مواد را به افق B می برند.
افق B در زیر A قرار دارد. این افق یا گیاخاک ندارد یا بسیار کم دارد ولی مقدار رس و مواد محلول آن زیاد است. افق C مستقیماً روی سنگ های اصلی پوسته ی زمین قرار می گیرد و بیشتر از قطعات سنگ هایی تشکیل شده که کم تر هوازده شده اند.

بطور کلی،‌کانی ها و سنگ ها در تأمین انرژی،‌مواد اولیه ی منابع وجواهر سازی کاربردهای فراوانی دارند.

تأمین انرژی :

انسان برای ادامه ی زندگی خود احتیاج به انرژی دارد. از انرژی برای متعادل ساختن دمای محیط زندگی و کار،‌راه اندازی صنایع و وسایل نقاط استفاده می کند. منبع اصلی تأمین انرژی سنگ ها هستند. از میان سه گروه سنگ ها، سنگ های رسوبی با تأمین ۸۷ درصد از انرژی مصرفی انسان اهمیت ویژه ای دارند.

نفت و گاز :

همه ی محصولات نفتی از نفت خام تهیه می شود. نفت خام مایعی تیره رنگ است و بوی مخصوص دارد. نفت خام ترکیب شیمیایی ثابت و معینی ندارد. اما بیشترین قسمت آن ترکیب هایی از هیدروژن و کربن است. نفت خام از موجودات بسیار کوچک دریایی به نام پلانکتون بوجود آمده که به حالت شناور در آب دریا زندگی می کنند. عمر پلانکتون ها معمولاً کوتاه است و پس از مرگ بقایای آن ها بر کف دریا فرو می ریزد. اگر شرایط در کف دریا مناسب باشد این بقایا در لابه لای رسوبات دانه ریز حفظ می شوند و پس از میلیون ها سال بر اثر فشار لایه های بالایی و گرما به نفت و گاز تبدیل می شوند.
به سنگ هایی که نفت در آن ها تشکیل می شود، اصطلاحاً سنگ مادر می گویند. نفت پس از تشکیل، در اثر فشار از سنگ های دانه ریز مادر به سمت بالا حرکت می کند و اگر موانعی در سر راه آن نباشد، به سطح زمین می رسد و با هوا ترکیب می شود و به مواد بی ارزشی تبدیل می گردد. اگر در مسیر حرکت نفت لایه هایی از سنگ گچ یا سنگ های رستی،‌که به آن ها سنگ پوششی می گویند : قرار بگیرد و این لایه ها شکل مناسبی داشته باشند نفت دیگر نمی تواند به حرکت خود ادامه دهد و در درز و شکاف و حفره های سنگ های زیرین این لایه ها که به سنگ مخزن موسوم اند جمع می شود. معمولاً به همراه نفت و گاز مقداری آب شور هم وجود دارد.

فکر کنید:
چرا باوجود اینکه پلانکتون ها در دریاهای قدیمی به فراوانی وجود داشته اند، در همه ی رسوبات این دریاها نفت وگاز تشکیل نشده است؟

ممکن است رسوب گذاری به آرامی صورت گرفته باشد و پلانکتون ها تجزیه شده و از بین رفته باشند . ممکن است اکسیژن موجب اکسیده شدن آنها شده باشد

تحقیق کنید :
۱ – بیشتر منابع نفت و گاز ایران در چه مناطقی قرار گرفته اند؟

خلیج فارس ، خوزستان،‌سرخس ،‌نواحی قم

۲ – سنگ مخزن و سنگ پوشش منابع نفت و گاز ایران را چه سنگ هایی تشکیل می دهند؟

سنگ آهک، سنگ گچ، مارن،‌ ایندریت

۳ – کشور ما به چه کشورهایی گاز صادر می کند و چگونه؟

بوسیله کشتی به بسیاری از کشورهای صنعتی به وسیله لوله به ترکیه

زغال سنگ :

زغال سنگ نوعی سنگ رسوبی است. که از باقی ماندن گیاهان،‌بین لایه های رسوبی در طی زمان های بسیار زیاد،‌تشکیل شده است. می توان آثار ساقه و ریشه های گیاهان را در داخل لایه هایی از زغال سنگ ها و سنگ های اطراف آن، در معادن مشاهده کرد. همین مطلب از نظر زمین شناسان نشان دهنده ی منشأ گیاهی زغال سنگ است.
زغال سنگ یکی از مهم ترین منابع انرژی و از عوامل بسیار مهم و تأثیرگذاری بر انقلاب صنعتی اروپا بوده است.

میلیون ها سال پیش گیاهانی که در مرداب ها و سواحل دریاهای گرم و مرطوب به فراوانی رشد کرده بودند، در زیر آب قرار گرفتند. پاره ای از گیاهان نیز توسط سیلاب ها و رودها کنده شده و به دریا رسیدند در زیر لایه هایی از شن و لای مدفون شدند.
با گذشت زمان و فعالیت بعضی از باکتری ها، این گیاهان شروع به تجزیه شدن کردند و بعضی از عناصر تشکیل دهنده ی آنها مانند اکسیژن و هیدروژن از آن خارج شده و درصد کربن آن ها اضافه شد.
پس از مدتی گیاهان به زغال سنگ تبدیل گشتند. با عمل رسوب گذاری ،‌لایه های بیشتری روی زغال های نارس را می پوشاند و سنگینی این لایه ها و گرمای مناطق عمیق زمین ناخالصی های بیشتری را از زغال خارج کرده و رفته رفته به درصد کربن آن اضافه شد. در این مراحل زغال نارس ابتدا به زغال سنگ قهوه ای و سپس به انواع دیگر زغال تبدیل می شود.

زغال سنگ های خوب را برای تهیه زغال کک بکار می برند. زغال کک در صنایع فولاد برای جداسازی ناخالصی های سنگ آهک مورد استفاده قرار می گیرد.

تحقیق کنید
۱ – علت افزایش استخراج زغال سنگ چیست؟

افزایش قیمت نفت و گاز، افزایش جمعیت ، احتیاج بیشتر به انرژی

۲ – علت کاهش استفاده از زغال سنگ برای تولید انرژی چیست؟

جلوگیری از آلودگی هوا – زیرا زغال سنگ وقتی که می سوزد گازهای آلوده کننده ی زیادی وارد هوا می کند.

انرژی گرمایی زمین :

با مشاهده آبی که از دهانه بعضی از چشمه های آب گرم خارج می شود ،‌به آسانی می توانیم بفهمیم که داخل زمین گرم است . گرمای سنگ هایی که در مجاورت کوههای آتش فشانی قرار گرفته اند بیشتر از نقاط دیگر است.

مواد اولیه صنایع :

استفاده از سنگ ها و کانیها تقریباً در همه ی صنایع، از ساخت زیر دریایی هایی که اعماق اقیانوس را می پیمایند گرفته تا سفینیه های که در فضای بی پایان سفر می کنند، گسترش پیدا کرده است.

جواهر سازی :

بعضی از کانی ها به علت رنگ، جلد، ‌سختی و از همه مهمتر ترکیبات بودن، به عنوان جواهر مورد استفاده قرار می گیرند. برای مثال، ‌فیروزه که بهترین نوع آن در کشور خودمان استخراج می شود، به علت رنگش مشهور شده است. برخی از کانی ها تمام خواص بالا را با هم دارند. الماس، یاقوت ، زمرد از این گونه جواهرات اند.

کانی ها :

به مواد جامدی که بطور خالص از کره زمین بدست می آیند موجودات زنده در بوجود آمدن آنها دخالتی ندارند. کانی گویند. هر کانی از یک عنصر یا ترکیب شیمیایی چند عنصر با هم بوجود می آید و یک یا چند کانی با هم، سنگ ها را تشکیل می دهند.

تاکنون بیش از ۳۰۰۰ نوع کانی، که در ساختار سنگ کره زمین بکار رفته اند،‌شناسایی شده است. انسان برای بدست آوردن مواد خام مورد نیاز از صنایع مختلف،‌مصالح ساختمانی ،‌کودهای شیمیایی،‌داروسازی،‌جواهر سازی و … از کانی ها استفاده می کند.

فکر کنید :
۱ – کدامیک از مواد زیر کانی هستند و کدامیک کانی نیستند؟

تشکیل کانی ها:

نمک باقی مانده در ته ظرف و زنگ روی میخ آهنی دو نوع کانی هستند که بر اثر تغییراتی که در آب شور و میخ رخ داده است بوجود آمده اند.

مشاهده کنید :
۱ – مقداری آب دریا یا چاه را در ظرفی بریزید، سپس ظروف آب را در محل گرمی قراردهید تا آب آن بخار شود. در ته ظرف چه می بینید؟
۲- یک میخ آهنی را به مدت چند روز در یک محل مرطوب قراردهید،‌روی میخ چه می بینید؟
- در ته ظرف مقداری نمک رسوب می کند.
- روی میخ زنگ می زند.

کانی های اولیه :

در زیر سنگ کره،‌لایه ای بسیار داغ و نرم به نام نرم کره وجود دارد. گاهی بر اثر عوامی مثل بالارفتن دما، مقداری از نرم کره ذوب می شود. به این مواد ذوب شده «ماگما» می گویند. ماگما پس از تشکیل شدن به سمت بالا صعود می کند و ممکن است راهی به سطح زمین بیابد یا داخل سنگ کره سرد شود. در اثر سرد شدن ماگما، کانی های اولیه بوجود می آیند. کوارتز، میکا و فلدسپات از کانی هایی هستند که از انجماد مواد مذاب بوجود آمده اند. بنابراین ،‌از کانیهای اولیه محسوب می شوند.

کانی های ثانویه :

کانیهای اولیه چون در دمای زیادی تشکیل می شوند با شرایط سطح زمین سازگار نیستند و عواملی مانند آب و هوا،‌به سرعت روی آن ها اثر می گذارد و آن ها را خرد و تجزیه می کنند و به کانی های جدیدی که با سطح زمین سازگارترند،‌تبدیل می کند . به همین جهت به آن ها کانی های ثانویه می گویند. کانیهای رسی از کانیهای ثانویه اند که از تجزیه فلدسپات ها بوجود می آیند.

بعضی از کانی های اولیه در آب حل می شوند. ممکن است برخی مواد حل شده دوباره با یکدیگر ترکیب شوند یا به حد سیر شده برسند،‌و در آب ته نشین گردند و دسته ای دیگر از کانی های ثانویه مانند نمک خوراکی (هالیت)،‌ژیپس (گچ) و کلسیت را تشکیل می دهند. گروهی از کانی های ثانویه مانند گرافیت (مغز مداد) در اثر گرما و فشار زیادی که تحمل کرده اند بوجود می آیند.

شناسایی کانی ها:

کانی ها بسیار گوناگونند. برای شناسایی آن ها از برخی خواص فیزیکی و شیمیایی آنها استفاده می کنند.

شکل بلور :

از نظر علمی به اجسامی بلوری یا متبور گفته می شود که ذرات تشکیل دهنده ی آنها با نظم و قاعده معینی در کنار هم قرار گرفته باشند. در مقابل اجسام متبلور، اجسام غیرمتبلور قرار دارند که طرز قرارگرفتن ذرات در آن ها، تابع قاعده ی معینی نیست و ذرات بطور نامنظم در کنار هم قرار گرفته اند.

یکی از مشخصات کانی ها،‌شکل بلوری آنهاست. یعنی اتم های سازنده ی یک کانی به صورتی منظم پهلوی هم قرار می گیرند و جسمی با سطح های صاف ایجاد می کنند.

سختی :

سختی کانی ها را می توان «مقاومت آن ها در برابر خراشیده شدن به وسیله سایر اجسام» تعریف کرد. بنابراین اگر دو کانی را روی هم بکشیم،‌آن کانی که بتواند روی دیگری شیار یا خط بیندازد،‌سخت تر است.

رنگ :

کانی ها رنگ های متفاوتی دارند. حتی یک کانی ممکن است به علت داشتن مقدار ناچیزی ناخالصی به رنگ های متنوع دیده شود. با این حال،‌برخی کانی ها به کمک رنگ مشخصی که دارند، شناسایی می شوند. برای مثال، گوگرد همیشه به رنگ زرد، ‌فیروزه همیشه به رنگ آبی فیروزه ای و گرافیک همیشه به رنگ سیاه است.
رنگ گرد کانی ها در تشخیص کانی ها مؤثرتر است. برای این کار ،‌کانی را روی جسمی که سختی زیادی دارند می کشند پس از روی رنگ خطی که برجای می گذارد نوع کانی را تشخیص می دهند.

مشاهده کنید :
مقداری نمک خوراکی را روی شعله ی آتش بپاشید،‌رنگ شعله چه تغییری می کند؟

رنگ شعله زرد می شود که نشانگر وجود سدیم در نمک طعام است.

سنگ ها

همه سنگ ها در سه گروه آذین، رسوبی و دگرگونی تقسیم بندی می کنند. هر یک از این سنگ ها با روش خاصی و از منشأ جداگانه ای بوجود آمده اند.

سنگ های آذرین :

بررسی های انجام شده در اعماق چاهها،‌معادن و سرچشمه های آب گرم نشان می دهد که داخل زمین گرم است و هر چه عمق افزایش پیدا کند، دما بیشتر می شود. زمین شناسان منبع اصلی گرمای داخل زمین را فعالیت برخی از عناصر سنگین می دانند که بر اثر تخریب آنها عناصر سبک تر و مقداری گرما حاصل می شود.
سنگ ها در عمقی که به نظر می رسد، بر اثر گرمای بسیار زیاد، باید به صورت مذاب باشند،‌باز هم بصورت جامدند.
زیرا فشار سنگ های بالایی مانع ذوب شدن سنگ ها در این اعماق می شود. اما اگر در این مناطق از فشار اندکی کاسته و یا بر گرما افزوده شود سنگ ها به صورت مذاب در می آیند . بنابراین در شرایط خاصی بخشی از سنگ های پوسته یا گوشته ذوب می شوند. این مواد ذوب شده از سنگ های اطراف خود، سبک ترند و به این علت تمایل دارند . به مناطق بالاتر از داخل زمین صعود کنند و اگر راهی به سطح زمین پیدا کنند. به صورت آتش فشان فوران کرده و روی زمین جاری می شوند و پس از انجماد، سنگ هایی را بوجود می آورند که به آن ها سنگ های آذرین بیرونی گفته می شود. اگر این مواد مذاب نتوانند به سطح زمین برسند و زیر سطح زمین،‌سرد شوند سنگ های آذرین درونی را تشکیل می دهند. تفاوت اصلی سنگ های آذرین بیرونی و درونی، در اندازه بلور کانی های آن هاست.
در جدول زیر،‌خصوصیات چهار سنگ که از سنگ های آذرین هستند، ذکر شده است.

سنگ های رسوبی :

عوامل طبیعی چون آب ،‌ باد و یخ بطور دائم، سنگ ها و صخره های سنگ و محکم کوه ها را خرد کرده و آن ها را بصورت ذرات ریز و درشت، یا مواد محلول به نقاط پست، مانند دریاها و دریاچه ها منتقل می کنند. این مواد، در آن جا بصورت لایه های موازی روی هم ته نشین می شوند. به این موادته نشین شده رسوب می گویند.
ذرات تخریب شده سنگ ها بر اساس اندازه،‌نام مشخص دارند که به ترتیب از کوچک به بزرگ عبارتند از : رس، ‌ماسه، ‌شن، ‌ریگ، ‌قلوه سنگ و تخته سنگ.
با گذشت زمان و دخالت چند عامل،‌ رسوبات سست و ناپیوسته اولیه به سنگ هایی سخت و یکپارچه تبدیل می شوند که به آن ها سنگ رسوبی گفته می شود. سنگ های رستی، ‌سنگ آهک، ماسه سنگ، سنگ گچ و سنگ نمک از جمله مهم ترین سنگ های رسوبی می باشند.

فکر کنید :
۱ – چرا طی صدها میلیون سال که از عمر زمین می گذرد همه ی کوه ها از بین نرفته اند ودریاها و دریاچه ها از مواد رسوبی پر نشده اند؟
چون سنگ های رسوبی بوجود آمده دوباره بر اثر عواملی چون چین خوردگی یا گسل از آب خارج شده و بصورت کوه در می آیند.

چگونه سنگ های رسوبی مختلف تشکیل می شوند؟

وقتی رسوبات در کف دریا روی هم انباشته می شوند، کم کم تحت فشار زیاد وزن خود و آب دریا قرار می گیرند و فشرده می شوند. با این فشار زیاد که بر رسوبات وارد می آید، آب از لابه لای ذرات خارج می شود و رسوبات خشک می شوند. فشرده شدن زیاد و نیز خشک شدن، خود می تواند مقدمه ی تشکیل بعضی از انواع سنگ های رسوبی مانند سنگ های رستی باشد.
همه مواد رسوبی، فقط با فشرده شدن و خشک ، سخت و تبدیل به سنگ نمی شوند. برای مثال، ماسه ها را نمی توان با فشار به هم چسباند. این مواد تنها در صورتی تبدیل به سنگ می شوند که موادی مانند سیمان در لابه لای ذرات آن ها نفوذ کند و آنها را به هم بچسباند. سیمان ها موادی هستند که معمولاً به صورت محلول در آب وجود دارند. از جلمه سنگ های رسوبی که از این راه تشکیل می شوند،‌ماسه سنگ و کنگلومرا است. گاهی اسکلت خرد شده ی جانوران دریایی به وسیله سیمانی به هم می چسبند و نوعی سنگ رسوبی بوجود می آورند.
همچنین در آب دریاها و دریاچه ها مقداری مواد محلول وجود دارد که فقط در شرایط خاصی تبدیل به رسوب می شوند. اگر آب محتوی برخی مواد محلول به مقدار زیاد تبخیر شود،‌رسوباتی باقی می ماند که ممکن است،‌سنگ گچ و سنگ نمک را تشکیل دهند. البته ممکن است مواد محلول در آب از راه انجام بعضی از واکنش های شیمیایی پیچیده نیز رسوب کنند که در آن صورت، گروه دیگری از سنگ ها از جمله سنگ های آهکی تشکیل می شوند.

فکر کنید :
دیده اید که همواره در ته کتری و سماور لایه های نازکی از آهک بوجود می آید. آیا برای تشکیل این لایه ها باید آب کتری یا سماور بطور کامل تبخیر شوند؟

خیر هر زمان که املاح موجود در آب به حد اشباع رسید اضافی املاح بصورت رسوب در دیواره کتری ته نشین می شود.

ویژه گی های سنگ های رسوبی:

یکی از ویژگیهای برجسته ی سنگ های رسوبی لایه لایه بودن آن ها و دیگری، امکان وجود فسیل در آنهاست، زیرا محیط های رسوبی محل مناسبی برای ایجاد فسیل اند. فسیل ها آثار و بقایای جانداران گذشته اند که بیشتر از همه در سنگ های رستی و آهکی که دانه ریزند – وجود دارند اما آن ها را میان ماسه سنگ ها نیز می توان یافت.

سنگ های دگرگونی :

گروه سوم سنگ ها که به دگرگون شده موسوم اند، چنین نیست، زیرا تشکیل این سنگ ها در زیر زمین و دور از چشم ما و در زمانی بسیار طولانی صورت می گیرد. وقتی سنگ های رسوبی و آذرین بدون اینکه ذوب شوند به مدت طولانی فشار و گرمای زیادی را تحمل کنند. آن قدر تغییر می کنند که دیگر شباهتی به سنگ های اولیه ندارند . وقتی سنگ ها دگرگون می شوند ،‌ممکن است بعضی از کانی های سنگ اولیه به کانی جدید تبدیل شوند با طرز قرارگرفتن کانی های سنگ اولیه به شکلی دیگر درآید.
بیشتر سنگ های دگرگون شده سخت و محکم اند. این سنگ ها را در کارخانه های سنگ بری در اندازه های مختلف برش می دهند و روی آن ها را صاف می کنند که در نتیجه، نمای زیبایی پیدا می کنند، از این رو، آن ها را در نمای ساختمان، کف راهرو، پله و جاهای دیگر بکار می برند.
مرمر یک سنگ دگرگون شده ی مرغوب است که از دگرگونی شدید سنگ و آهک حاصل می شود. از دیگر سنگ ها ی دگرگون شده می توان به کوارتزیت و گنیس اشاره کرد که اولی، از دگرگون شدن ماسه سنگ ها و دومی از دگرگون شدن گرانیت ها بوجود می آیند.

پرسش و پاسخ متن فصل ۶ :
۱ – کانی چیست؟

مواد طبیعی و خالصی هستند که انسان و سایر جانداران در بوجود آمدن آنها دخالت ندارند.

۲ – کانی های اولیه کدامند؟ مثال بزنید.

کانی هایی هستند که بر اثر سردشدن مواد مذاب حاصل می شوند. مثل کوارتز – فلدسپات – میکا

۲ – ماگما چیست؟

مواد مذاب درون زمین را ماگما گویند.

۴ – سنگ های آذرین درونی چگونه تشکیل شده ،‌مثال بزنید؟

از سردشدن مواد مذاب در خارج از زمین بوجود می آیند. مثل گرانیت و گابرد

۵- دو ویژگی سنگهای رسوبی را بنویسید؟

۱٫ لایه لایه هستند
۲٫ دارای فسیل باشند

۶- کاربرد اساسی سنگ ها و کانی ها در کجاست؟

۱٫ برای تأمین ماده
۲٫ تأمین انرژی

۷ – در مخازن نفتی منظور از سنگ پوششی چیست؟

سنگ هایی هستند که به صورت یک لایه نفوذ ناپذیر در روی مخازن نفتی وجود دارد و از بالاآمدن نفت جلوگیری می کنند.

۸ – زغال سنگ ها معمولاً بین کدام گروه سنگها یافت می شوند و چه مصارفی دارند؟

به صورت لایه هایی بین سنگ های رسوبی یافت می شوند و مصرف آن ها در تولید انرژی،‌ذوب فلزات،‌پتروشیمی می باشد.

۹ – از سنگ ها و کانی ها چگونه در صنایع الکتریکی استفاده می شود؟
برای ساختن انواع ترانزیستور و قطعات بکار رفته در وسایل صوتی و تصویری ،‌گرمائی و…

انسان همواره به دنبال شناسایی ساختار داخلی کره ی زمین بوده است. ولی شرایط حاکم بر داخل زمین یعنی دما و فشار زیاد، مانع دسترسی مستقیم به قسمت های داخلی زمین شده است. در حال حاضر عمیق ترین چاهی که آدمی توانسته حفر کند عمقی بیشتر از ۱۳ کیلومتر ندارد. باید به کمک روش های غیرمستقیمی مانند مطالعه مواد مذاب خارج شده از آتش فشان ها، دما و ترکیب چشمه های آب گرم و از همه مهمتر امواج زلزله داخل زمین را شناسایی کرد.
اطلاعات بدست آمده نشان می دهد که زمین ساختمانی لایه ای دارد. بخش مرکزی کره زمین را هسته که خود شامل دو قسمت داخلی و خارجی است و لایه های اطراف هسته را از داخل به خارج به ترتیب گوشته و پوسته می نامند.

هسته : داغ ترین قسمت داخلی زمین هسته است. مواد هسته به علت فشار زیادی که بر آن وارد می شود، بسیار متراکم تر از مواد سایر قسمت های داخلی زمین است. شواهد بدست آمده نشان می دهد که جنس هسته، بیشتر از آهن و نیکل است که به دو حالت جامد و مایع در هسته قرار دارند.
قسمت جامد در مرکز و قسمت مایع در اطراف آن قرار دارد.به کمک هسته ی آهن – نیکل است که دانشمندان زمین شناس توانسته اند خاصیت مغناطیسی زمین را توضیح دهند.

گوشته :

اطراف هسته را قسمتی فرا گرفته است که به آن گوشته می گویند. ساختمان گوشته در همه جا یکنواخت نیست، قسمت اعظم آن که با هسته نزدیک است حالت سنگی دارد و قسمت های میانی حالت خمیری و قسمت های بالایی حالتی سنگی و سخت دارند. قسمت خمیری شکل گوشته را نرم کره گویند .در نرم کره دما و فشار به صورتی است که مواد به نقطه ذوب خود نزدیک هستند و درصد ناچیزی از مواد سازنده آن به حالت مذاب اند. مواد سازنده ی گوشته بیشتر از سیلیسیم، اکسیژن ،‌آهن ،‌منیزیم و کلیسیم است.

پوسته :

پوسته قشر نسبتاً نازکی در اطراف کره زمین است که بلندترین کوه های زمین و عمیق ترین نقاط اقیانوس ها را در بر می گیرد. ضخامت پوسته (متوسط آن)در قاره ها حدود ۲۰ تا ۶۰ کیلومتر و در اقیانوس ها حدود،‌۸ تا ۱۲ کیلومتر است. ترکیب و ساختمان پوسته در زیر قاره ها و اقیانوس ها با هم متفاوت است . پوسته ی زیر قاره ها از دو لایه درست شده است. لایه ی بالایی بیشتر از سیلیسیم و آلومینیوم و لایه ی زیرین بیشتر از سلیسیم،‌منیزیم و آهن درست شده است.
پوسته در زیر اقیانوس ها فقط از یک لایه تشکیل شده است که جنس آن از همان جنس لایه ی زیرین قاره ها است.

سنگ کوه :

‌پوسته سنگی و سخت زمین را به همراه قسمت سنگی گوشته، سنگ کوه گویند. سنگ کوره روی نرم کوه قرار دارد و می تواند به آرامی روی آن جابه جا شود. امروزه علت وقوع زلزله و بسیاری از پدیده های زمین شناسایی دیگر را به حرکات سنگ کوه مربوط می داند.

پرسش و پاسخ متن بخش سوم
۱ – لایه های زمین را به ترتیب از خارج به داخل بیان کنید:

پوسته – گوشته – هسته

۲ – وجود کدام عناصر خاصیت مغناطیسی کره ی زمین را نشان می دهد؟

آهن – نیکل

۳ – لایه بالایی پوسته ی زیر قاره ها بیشتر از چه عناصری ساخته شده است؟

سیلسیم – آلومینیوم

۴ – سنگ کره به چه بخشی از زمین گفته می شود؟

پوسته سنگی و سخت زمین همراه با قسمت سنگی گوشته را سنگ کره گویند.

دانشمندان از حدود سه قرن پیش،‌مطالعه ی درباره گرما را آغاز کردند. در آن زمان، مردم معتقد بودند که گرما یک ماده ی نامرئی است.اعتقاد بر آن بود که وقتی یک ماده گرم در کنار یک ماده سرد قرار می گیرد، ماده ای نامرئی به نام کالریک از ماده ی گرم خارج می شود و به ماده سرد منتقل می شود. به همین دلیل ماده ی گرم سرد می شود و ماده سرد، ‌گرم می شود.
امروزه می دانیم که گرما ماده نیست بلکه یکی از صوت های انرژی است. همانطور که انرژی مکانیکی، الکتریکی و انرژی شیمیایی نیز صورت های دیگری از انرژی هستند و می توانند به هم تبدیل شوند.

انرژی درونی:

هر ماده از ذرات بی شماری ساخته شده است و هر ذره مقداری انرژی دارد. به مجموعه انرژیهای ذرات سازنده هر ماده انرژی درونی آن ماده می گویند. هر چه ذرات سازنده ماده بیشتر و انرژی هر ذره آن زیادتر باشد. انرژی درونی آن ماده بیشتر است .
انرژی درونی هر ماده ، هم به انرژی جنبشی ذرات آن ماده (یعنی سرعت حرکت آن ها) و هم به انرژی پتانسیل (ذخیره شده) ذرات سازنده ی آن ماده بستگی دارد. انرژی پتانسیل هر یک از ذرات سازنده هر ماده در اثر نیرویی که از طرف ذرات اطراف به آن وارد می شود، بوجود می آید.
هنگامی که یک جسم گرم در کنار یک جسم سرد قرار می گیرد ،‌مقداری انرژی از جسم گرم به جسم سرد منتقل می شود. درواقع گرما، مقدار انرژی منتقل شده از جسم گرم به جسم سرد است. در اثر انتقال گرما از جسم گرم به جسم سرد، انرژی درونی جسم گرم کاهش و انرژی درونی جسم سرد افزایش می یابد.

واحد اندازه گیری انرژی :

همان طور که می دانید برای اندازه گیری هر کمیتی مقیاس یا واحدی لازم است به نام یکا. برای مثال یکای طول متر و یکای جرم کیلوگرم است. برای گرما و انرژیهای دیگر نیز یکای ژول را بکار می برند. ژول نام فیزیکدان انگلیسی است که در زمینه مفهوم گرما تحقیقات فراوانی به عمل آورده است.

دما :

گرما و دما دو کمیت مرتبط به یکدیگر هستند، اما این به معنای آن نیست که هر دو یک کمیت و یک معنا هستند. دمای یک جسم در واقع نشان دهنده ی سرعت حرکت ذرات تشکیل دهنده آن است. هر چه سرعت حرکت ذرات یک ماده بیشتر باشد دمای آن جسم بالاتر است.
به همین دلیل می توان گفت که افزایش دمای یک جسم به معنی افزایش انرژی جنبشی ذرات آن جسم است.

گرمای نهان :

از آزمایش صفحه ۵۴ کتاب نتیجه گرفته می شود که در تمام مدت ذوب یخ، دمای مخلوط آب و یخ ثابت می ماند. بنابراین گرمای داده شده به مخلوط کجا رفته است؟ این گرما صرف تغییر حالت یخ (از حالت جامد به مایع) می شود. یعنی در این حالت، گرچه جسم گرما می گیرد و انرژی درونی آن افزایش می یابد اما دمای آن تغییر نمی کند. به این انرژی گرمای نهان ذوب می گوئیم.
گرمای نهان ذوب عبارت است از مقدار گرمایی که باید به ماده جامد در دمای نقطه ی ذوب آن بدهیم تا در همان دما از حالت جامد به مایع تبدیل شود.در جدول زیر گرمای نهان ذوب بعضی مواد برای جرم یک کیلوگرم آن ها آورده شده است.

فکر کنید ،‌ ص ۵۵
به نظر شما چرا این انرژی را گرمای نهان ذوب نامگذاری کرده اند؟

چون این انرژی به انرژی درونی جسم تبدیل می شود بدون آنکه دمای جسم تغییر کند.

همان طور که برای انجماد ماده باید به آن گرما بدهیم یا از آن گرما بگیریم ،‌برای تبخیر و میعان نیز باید همین کار صورت پذیرد.

فکر کنید ۲ ،‌ص ۵۵
آیا می توانید با استفاده از تعریف گرمای نهان ذوب، گرمای نهان انجماد را تعریف کنید؟
به نظر شما آیا گرمای نهان انجماد و جسم با گرمای نهان ذوب آن مساوی است؟
- بله، گرمای نهان انجماد مقدار گرمایی است که در نقطه انجماد از واحد جرم گرفته تا از حالت مایع به جامد تبدیل شود.
- بله،گرمای نهان ذوب همیشه برابر نهان انجماد است.

انتقال گرما :

گرما به روش های مختلفی از یک جسم به جسم دیگر منتقل می شود.

رسانایی :

یکی از راههای انتقال گرما ، رسانایی است. ذره های تشکیل دهنده ی هر ماده دائماً در حال جنبش و نوسان هستند و هر چه ماده بیشتر باشد سرعت نوسان مولکول های آن بیشتر است.

فکر کنید. ص ۵۶
به نظر شما اگر قسمتی از ماده را در هر یک از این سه حالت گرم کنیم (منطقه گرم با رنگ مشخص شده است )‌ گرما در کدام حالت به روش رسانایی بهتر منتقل می شود؟ چرا؟

گرما به روش رسانایی در جامدات بهتر منتقل می شود زیرا فاصله ذره های جسم کمتر است . در جامد ذره ها به هم نزدیکترند و گرما بهتر و زود تر منتقل می شود.

در انتقال گرما به روش رسانایی، انرژی گرمایی از طریق جنبش مولکول های ماده و ضربه زدن هر مولکول به مولکول های مجاور خود،‌به تدریج به تمام ماده منتقل می شود.
روشن است که هر چه فاصله های مولکول ها از هم کمتر باشد، یعنی مولکلول ها به هم نزدیکتر باشند گرما با سرعت بیشتری در ماده منتقل می شود. به همین دلیل است که رسانایی گرمایی جامدات بیش از مایعات و مایعات بیش از گازها است.
در بین مواد جامد، رسانایی گرمایی فلزات از دیگر مواد جامد چون شیشه، لاستیک و چوب بیشتر است. در بین فلزات نیز رسانایی گرمایی بعضی از فلزات از بعضی دیگر بیشتر است.

همرفت :

یکی دیگر از راههای انتقال گرما همرفت یا جا به جایی است. در انتقال گرما به روش همرفت قسمتی از ماده که گرم شده است به طرف بالا حرکت می کند و قسمت های اطراف آن که هنوز گرم نشده اند جای آن را می گیرند. به این ترتیب انرژی گرمایی از یک نقطه به نقطه دیگر منتقل شده و به تدریج تمام ماده گرم می شود.

علت بوجود آمدن جریان همرفتی:

آیا می دانید علت پیدایش جریان همرفتی چیست؟ برای یافتن پاسخ این سؤال ، ابتدا باید با مفهوم به نام چگالی آشنا شوید. چگالی هر ماده، جرم یک سانتی متر مکعب از آن ماده است. برای مثال اگر شما یک قطعه آهن به حجم یک سانتی متر مکعب را در نظر بگیرید این قطعه آهن ۸/۷ گرم جرم وجود دارد. می گوئیم چگالی آهن ۸/۷ گرم بر سانتی متر مکعب است. چگالی آب خالص ۱ گرم بر سانتی متر مکعب است. جدول زیر ،‌جرم یک سانتی متر مکعب از چند ماده ی مهم را بر حسب گرم (g) را نشان می دهد.

اکنون می توان علت بوجود آمدن جریان همرفتی را توضیح داد:
می دانید که وقتی ماده ای گرم می شود منبسط می شود یعنی فاصله ی مولکول های آن از هم بیشتر می گردد. در نتیجه چگالی آن کاهش می یابد. به همین دلیل است که وقتی یک قسمت از مایع را گرم می کنیم چگالی آن قسمت از مایع کمتر می شود و آن قسمت به طرف بالا حرکت می کند. در این هنگام مایعات اطراف جای آن را پرمی کند. این روال ادامه می یابد و بتدریج تمام مایع گرم می شود.

برای ایجاد جریان همرفتی در یک ماده سه شرط لازم است.
۱ – ماده باید مایع یا گاز باشد.
۲ – بین دو نقطه ای آن اختلاف دما وجود داشته باشد. یعنی قسمتی از آن گرم و قسمتی دیگر سرد باشد.
۳ – قسمت گرم پائین تر از قسمت سرد باشد.

تابش

آزمایش کنید. ص ۶۰
۱ – در یک لوله آزمایش کمی یخ بریزید و روی یخ یک قطعه توری فلزی بیندازید تا یخ را در کف لوله نگهدارد. در یک لوله آزمایش دیگر فقط کمی یخ بریزید. سپس هر دو لوله را تقریباً پر از آب کنید.
۲ – قسمت بالای لوله ی اول و قسمت پائین لوله ی دوم را مطابق شکل، روی چراغ الکلی بگیرید. چه مشاهده می کنید؟ در کدام لوله یخ، زودتر آب می شود؟در لوله اول آب به جوش می آید بدون آنکه یخ ذوب شود. در لوله دوم یخ شروع به ذوب شدن می کند و پس از ذوب شدن آب گرم شده به جوش می آید.
به دو پرسش زیر پاسخ دهید.
۱ – از این آزمایش،‌ درباره میزان رسانایی گرمایی آب، چه نتیجه ای می توان گرفت؟
۲ – در کدام لوله جریان همرفتی بوجود می آید؟ چرا؟

۱-آب رسانای خوبی نیست زیرا گرما را به یخ منتقل نکرد(در لوله اول)
۲-در لوله ی دوم، زیرا جریان همرفتی همیشه از پائین به بالا برقرار است.

تابش :

سومین راه انتقال گرما تابش است. در انتقال گرما به روش تابش ، نیازی بوجود ماده نیست. گرمای خورشید به همین شیوه در فضای خالی از ماده (خلاء) منتقل می شود و به زمین می رسد. اگر تا به حال در مقابل یک بخاری برقی یا هیزمی قرار گرفته باشید، انتقال گرما به این روش را بخوبی حس کرده اید.

معمولاً تصور می شود که وقتی مقابل آفتاب قرار می گیریم، نور خورشید ما را گرم می کند.این تصور نه کاملاً غلط است و نه درست. همان طور که می دانید نور خورشید ترکیبی از رنگ های مختلف همچون بنفش ، آبی، سبز، زرد و قرمز است. به این قسمت از نور خورشید نور مرئی می گویند. علاوه بر این در تابش خورشید پرتوهایی نامرئی نیز وجود دارد که یک دسته از آن ها پرتوهای فروسرخ (مادون قرمز) است. این پرتوها وقتی به جسمی بتابد گرمای بیشتر تولید می کنند. پرتوهای فروسرخ، نوعی موج الکترو مغناطیسی به حساب می آیند.
در اتو یا لامپ انرژی الکتریکی به انرژی تابشی تبدیل می شود، در یک لامپ معمولی، حدود ۲۰ درصد از انرژی الکتریکی به نور مرکز و حدود ۸۰ درصد به پرتوهای فروسرخ تبدیل می شود.
بطور کلی هر جسمی در هر دمایی که باشد، همواره مقداری انرژی تابشی از محیط اطراف خود دریافت می کند و مقداری انرژی تابشی در محیط منتشر می سازد. وقتی یک جسم گرم و یک جسم سرد در کنار هم قرار می گیرند،‌مقدار انرژی که جسم سرد می گیرد، بیش از مقداری است که به محیط می دهد بنابراین گرما به تدریج از جسم گرم به جسم سرد منتقل می شود تا این که دو جسم به دمای تعادل برسند یعنی با هم، هم دما شوند.

گرم سازی و سرد سازی :
گاه انسان برای رسیدن به دمای مناسب و مورد نظر گاهی مجبور است دما را کاهش و گاهی افزایش دهد. این کار چگونه انجام می گیرد؟

گرم سازی :

باید بدانیم که گرم سازی نیاز به یک منبع گرما دارد. این منبع گرما ممکن است آتش حاصل از تبدیل انرژی شیمیایی سوخت به انرژی گرمایی، گرمای حاصل از جریان برق یا گرمای خورشید باشد.
بخاری نفتی معمولاً یک جریان همرفتی در اتاق ایجاد می کند که سبب می شود اتاق گرم شود. یکی دیگر از وسایل گرم کننده،‌در محیط های مسکونی شوفاژ است. در شوفاژ ، آب در مجاورت منبع گرما داغ می شود. (در موتور خانه شوفاژ) و سپس از طریق لوله هایی به درون رادیاتورها که در محیط نصب شده است،‌حرکت می کند. وقتی رادیاتور داغ می شود هوای اطراف خود را گرم می کند و محیط را به روش همرفت گرم می کند.

جلوگیری از اتلاف گرما:

همان طور که می دانید بعضی از منابع انرژی مورد استفاده ما هم چون خورشیدی،‌انرژی باد و آب های جاری که به آن مربوط می شوند و نیز انرژی گرمایی درون زمین و انرژی امواج و جزر و مد، انرژی هایی هستند که تا مدت ها در اختیار ما خواهند بود. به این زودی تمام نخواهد شد. از این رو به آنها منابع انرژی تمام نشدنی می گویند. در مقابل بعضی دیگر از منابع انرژی هم چون نفت، زغال سنگ گاز طبیعی منابع تمام شدنی هستند.

فکر کنید :‌ص ۶۶
یکی از راه های جلوگیری از اتلاف گرما استفاده از پنجره ی دو لایه است. به نظر شما پنجره ی دو لایه با کدام یک از راههای انتقال گرما از هدر رفتن گرما جلوگیری می کند؟

چون بین دو لایه مقداری هوا قرار می گیرد و هوا هم عایق است و از انتقال گرما به طریق رسانایی جلوگیری می کند.

سردسازی :

انسان برای رسیدن به دمای مناسب مجبور است دمای موجود را افزایش یا کاهش دهد، اما بهتر است بدانید که به طور کلی گرم سازی بسیارآسان تر از سردسازی است. سردسازی معمولاً با استفاده از تبخیر مایع ها انجام می شود. زیرا هر گاه مایعی بخواهد تبخیر شود. برای تبخیر شدن مقداری گرما از محیط اطراف خود جذب می کند واین امر سبب می شود که دمای محیط اطراف کاهش یابد.
در یخچال ها،‌سردخانه ها و کولرهای گازی نیز تبخیر یک مایع سبب سرد شدن محیط داخل آن می شود.برای مثال در یخچال مایعی به نام فریون در داخل لوله هایی که در قسمت یخ ساز قرار دارد وارد می شود. این مایع گرما را از آن محیط می گیرد بخار می شود.
در نتیجه موادی که داخل یخچال هستند، کاملاً سرد می شوند. سپس فریون که حالا به بخار تبدیل شده است،‌از طریق لوله به محیط خارج از یخچال منتقل و بوسیله ی موتور الکتریکی یخچال فشرده می شود و گرمای خود را از دست می دهد . … فریون دوباره به مایع تبدیل و به درون یخ ساز فرستاده می شود. این عمل آن قدر ادامه می یابد که یخچال کاملاً سرد می شود.

آزمایش کنید. ص ۶۷
مقداری الکل روی دست خود بریزید و به آن فوت کنید. چه اتفاقی می افتد؟ چرا؟
آیا می توانید توضیح دهید که چرا در قدیم آب را برای خنک شدن داخل کوزه نگهداری می کردند؟
-دست ما احساس سرما می کند. زیرا ا لکل به سرعت تبخیر شده و گرمای زیادی را از دست ما می گیرد.
چون کوزه از گل زمین پخته ساخته شده مقداری از آب درون آن به بیرون تراوش می کند، آب سطح کوزه برای تبخیر شدن گرما از درون کوزه گرفته و آب درون آن خنک می شود.

کار و گرما :

یکی از مهم ترین موارد استفاده از گرما، استفاده از آن در صنعت و به حرکت درآوردن انواع ماشین هاست. این کار از طریق تبدیل انرژی گرمایی به انرژی مکانیکی انجام می شود. دستگاهی که انرژی گرمازا به انرژی مکانیکی تبدیل می کند. ماشین گرمایی نام دارد، ماشین گرمایی انواع گوناگونی دارد.

موتور اتومبیل :

: موتور اتومبیل ها و موتور سیکلت ها یکی از رایج ترین انواع ماشین های گرمایی است. در این نوع موتورها، ابتدا مخلوطی از سوخت و هوا به داخل یک محفظه فلزی ‌استوانه ای شکل ،‌به نام سیلندر مکیده می شود. (مرحله مکش)، سپس با بالا آمدن پیستون این مخلوط فشرده می شود (مرحله فشرده شدن)، پس از آن شمع اتومبیل جرقه می زند و مخلوط را مشتعل می کند (مرحله آتش گرفته) و در مرحله ی آخر، پیستون دوباره به بالا حرکت می کند و دودهای حاصل از سوختن مخلوط را به بیرون می راند( مرحله خروج دود) به چنین موتوری چهارزمانه می گویند.

اطلاعات جمع آوری کنید: ص ۷۰
۱ – کاربراتور چه نقشی در اتومبیل برعهده دارد؟
۲-در اتومبیل اگر نسبت مقدار هوایی که با سوخت مخلوط می شود مناسب نباشد چه مشکلاتی بوجود می آید؟

- مخلوط کردن بنزین یا هوا به نسبت معین برای سوختن
- احتراق به خوبی انجام نمی گیرد، سوخت کامل نمی سوزد واتومبیل دود سیاه می کند وموتور به خوبی کار نمی کند.

موتور جت :

نوع دیگری از موتورهایی گرمایی موتور جت است. از موتور جت معمولاً در هواپیما استفاده می شود. موتور جت پیستون ندارد، بلکه هوا به وسیله یک دمنده به داخل موتور جت دمیده می شود و می سوزد و مقدار زیادی گاز( گازهای داغ) با فشار زیاد تولید می کند. این گازها که با سرعت زیاد از داخل موتور جت خارج می شوند، در مسیر خود، چرخ دایره دار بزرگی به نام توربین را که در سر راه قرار دارد به حرکت در می آورند.

موتور موشک :

موتور موشک به عنوان سومین ماشین گرمایی،‌خود نوعی موتور جت است. در موتور موشک سوخت با اکسیژن مخلوط می شود و در محفظه ی احتراق می سوزد. در نتیجه این عمل، مقدار زیادی گاز داغ با سرعت زیاد از انتهای موشک خارج می شود.همانطور که بادکنک هنگام حرکت در جهت مخالف هوایی که از درونش خارج می شود. حرکت می کند، موشک نیز در جهت مخالف گازهای داغ که از انتهای آن خارج می شود به طرف جلو حرکت می کند.
موشک ها چون می توانند اکسیژن مورد نیازشان را با خود حمل کنند،‌ بنابراین در خارج از جو زمین و مسافرت های فضایی مورد استفاده قرار می گیرند.

پرسش وپاسخ فصل ۴
۱- گرماچیست؟

گرما صورتی از انرژی است که اگر به جسمی داده شود جنبش ذرات آن بیشتر واگر از ماده گرفته شود جنبش ذرات آن کم می شود

۲- انرژی درونی یک ماده به چه جیزهایی بستگی دارد؟
به انرژی جنبشی و انرژی پتانسیل ذرات موجود در ماده بستگی دارد

۳ – دما چیست؟
مقدار گرمایی است که به یک کیلوگرم ماده ی جامد در نقطه ذوب داده می شود تا از حالت جامد به مایع درآید.

۴- گرمای نهان ذوب چیست ؟
مقدار گرمایی است که به یک کیلو گرم ماده ی جامد داده می شود تا از جامد به مایع تبدیل شود

۵ – گرمای نهان میعان چیست؟
مقدار گرمایی است که به یک کیلوگرم ماده ی جامد در نقطه ذوب داده می شود تا ازحالت جامد به مایع درآید.

۶ – تفاوت اجسام سرد با اجسام گرم از نظر انرژی تابشی چیست؟
اجسام سرد انرژی بیشتری دریافت می کنند و کمتر صادر می کنند اما اجسام گرم انرژی کمتری را گرفته و انرژی بیشتر را صادر می کنند.

۷ – برای عمل سرد سازی از کدام تغییر حالت ماده استفاده می شود؟
تبخیر – میعان

۸ – موتور اتومبیل دارای چند مرحله است ؟ نام ببرید؟
مکش – تراکم – انفجار – تخلیه

کلمه ی موج را بسیار شنیده اید. با شنیدن این کلمه، معمولاً موج های دریا به یادتان می آید،‌اگر چه ممکن است موجهای صوتی، نورانی و رادیویی نیز برای شما نام آشنایی است. به حرکتهای رفت و برگشتی مثل حرکت آونگ، حرکت نوسانی می گویند و جسم در حال نوسان را نوسانگر می نامند.

دوره یا زمان یک نوسان :

در حرکت نوسانی به مدت زمانی که طول می کشد تا نوسانگر یک نوسان انجام دهد، دوره می گوئیم. دوره با نماد T نشان داده می شود. برای مثال اگر یک بار حرکت رفت و برگشت فنر ۲ ثانیه طول بکشد، می گوئیم دوره فنر، یعنی زمان یک نوسان فنر ۲ ثانیه است. هر چه نوسانگری تندتر نوسان کند، زمان هر نوسان آن کوتاه تر می شود.برای مثال اگر وزنه ی آویخته شده به فنر جرم کمتری داشته باشد، این نوسانگر تندتر نوسان می کند و دوره نوسان آن کمتر می شود.

بسامد یا فرکانس :

به تعداد نوسان هایی که یک نوسانگر در مدت یک ثانیه انجام می دهد، بسامد یا فرکانس می گویند. بسامد را با نماد F نشان می دهند. هر چه نوسانگری تندتر نوسان کند، بسامد نوسان آن بیشتر است. برای مثال بسامد بال زدن مگس از کبوتر بسیار بیشتر است. به این ترتیب می توان نتیجه گرفت که با تندتر شدن نوسان،‌زمان هر نوسان کم تر وبسامد آن بیشتر می شود. یکای بسامد، هرتز است. مثلاً اگر نوسانگری در هر ثانیه ۱۰ ثانیه انجام دهد، فرکانس نوسان آن ۱۰ هرتز است.

تولید موج :

اگر سنگ کوچکی را در آب آرام استخر یا برکه ای بیاندازید، در محل برخورد با آب، دایره ای تشکیل می شود که شعاع آن به تدریج افزایش می یابد. به عبارت دیگر در سطح آب «تک موجی» تشکیل می شود که به صورت دایره به همه ی جهت ها منتشر می شود.

آیا تا به حال تماشاچیان فوتبال را مشاهده کرده اید که موج ایجاد کرده اند؟ حلقه های فنر نیز مانند تماشاچیانی که موج می سازند، عمل می کنند. حلقه های فنر در مکان خود حرکت نوسانی انجام می دهند بدون آنکه از محلی به محل دیگر منتقل شوند.
موج های سطح آب نیز به همین ترتیب ایجاد می شوند. یعنی ذرات آب، بدون آن که منتقل می شوند. در جای خود بالا و پایین می روند و در سطح آب تغییر شکلی ایجاد می کنند که همان موج است.
جابه جایی موج در یک محیط را انتشار موج می نامیم. وقتی موجب در یک محیط ،‌مثلاً در سطح آب یا در طول فنر،‌منتشر می شود. به هر ذره از محیط که می رسد،‌آن ذره را وادار به حرکت نوسانی می کند. بدون آن که ذره ،‌همراه موج،‌از جایی به جای دیگر انتقال یابد.

مشاهده کنید ص ۴۳
در ظرف نسبتاً بزرگی آب ریخته و روی آن توپ سبکی و کوچکی را قرار دهید. بعد از آن که آب و توپ به حالت سکون درآمدند، با انگشت خود ضربه های متوالی،‌در راستای عمود بر سطح آب وارد کنید و حرکت توپ را مشاهده کنید.
الف) آیا توپ در راستای افقی در سطح آب جابه جا می شود؟ آیا به شما نزدیک می شود یا از شما دور می شود؟
ب) آیا توپ در راستای عمودی بالا و پایین می رود؟

الف- توپ در راستای افقی جابجا نمی شود و فاصله آن از دست ما ثابت می ماند.
ب – در راستای قائم توپ بالا و پائین می رود یعنی وقتی موج به توپ می رسد آن را وادار به نوسان می کند.

مشخصات موج :

موج در هر محیط ، با سرعت معینی منتشر می شود که به آن سرعت انتشار می گوئیم .
سرعت انتشار موج در یک محیط به جنس و دیگر مشخصات آن محیط بستگی دارد. مثلاً سرعت انتشار موج بر سطح آب حدود ۵ متر بر ثانیه است. همچنین یکی از مشخصات موج بسامد آن است. برای ایجاد دو محیط، مثلاً در آب، باید با بسامد معینی به یک نقطه از سطح آب ضربه های متوالی وارد کنیم. یا در فنر باید یک سرفنر را با بسامدی به نوسان درآوریم. به جسمی که در یک محیط ایجاد می کند، چشمه موج گفته می شود. مثلاً بلندگوی رادیو که در حال پخش صورت است، یک چشمه ی موج است.
مشخصه های دیگر موج ،‌طول موج نام دارد. اگر بر سطح آب، ضربه های پی در پی و منظمی وارد کنیم، قطاری از امواج تولید می شود که فاصله ی هر دو برجستگی (قله موج) پیاپی یا فاصله ی هر دو فرورفتگی (قعر موج) پیاپی را طول موج می نامند.

موج و انرژی

موج با خود انرژی حمل می کند. یعنی با حرکت خود،‌انرژی را از ذره ای به ذره ی دیگر انتقال می دهد. به بیان دیگر، ذره های محیط با حرکت نوسانی خود، انرژی را از ذره ای به ذره ای دیگر در محیط پیش می برند. در فعالیت توپ و آب، وقتی موج به توپ می رسد، آن را روی بالا و پایین می برد، یعنی حرکت توپ به این دلیل است که موج در هنگام رسیدن به توپ، به آن انرژی منتقل می کند.

یکی از ساده ترین راه ها برای برقراری ارتباط با دیگران صحبت کردن است. صدای ما توسط موج های صوتی به دیگران انتقال می یابد. هر صوتی دارای انرژی است و به صورت موج از چشمه ی صوت انتشار می یابد. موج های صوتی شبیه موج هایی است که با فشردن و رها کردن حلقه های فنر در آن منتشر می شوند.
وقتی یک چشمه صوت،‌مثلاً تارهای صوتی در صخره انسان یا سیم ها یک تار،‌به نوسان در می آید. ذرات هوای مجاور خود را نیز وادار به نوسان می کند و این نوسان از یک ذره به ذره ی دیگر منتقل می شود تا سرانجام صدا از چشمه صوت به گوش ما برسد.
موج صوتی و تمام موج های دیگری که از آن ها نام بردیم، مانند موج سطح آب یا موج فنر، برای انتشار به یک محیط مانند هوا، آب یا فنر نیاز دارند که توسط ذره های آن محیط،‌منتشر می شوند. این گونه موج ها را امواج مکانیکی می نامند.
موج صوتی را باید توسط یک جسم مرتعش تولید کرد. به هر جسمی که صوت تولید کند چشمه ی صورت می گوئیم. ضجره ی انسان یک چشمه ی صوت است و هر کس با عبور دادن هوا از حنجره ی خود، تارهای صوتی آن را به ارتعاش در می آورد. ارتعاش تارهای صوتی صوت را به وجود می آورد. در واقع ارتعاش تارهای صوتی،‌به مولکول های هوا انرژی منتقل می کند و موج صوتی تولید می شود.

تفسیر کنید ص ۴۷
اگر یک بلندگوی کوچک را زیر سرپوش شیشه ای قراردهیم و آن را به جریان برق وصل کنیم تا صدا تولید کند، سپس هوای زیر سرپوش را به وسیله ی تلمبه ی تخلیه به تدریج خارج کنیم. مشاهده می کنیم که صدای بلندگو به تدریج کم می شود تا زمانی که دیگر تقریباً صدایی را نمی شنویم . چرا؟

علت آن است که صوت در خلاء منتشر می شود، اگر صدای ضعیفی گاهی شنیده شود از راه تماس بدنه بلندگو با کف پوش،‌یا میز یا چیز دیگر است.

فروصوت،‌ فرا صوت :

انسان می تواند موج های صوتی ای که بسامد آن ها حدوداً بین ۲۰ تا ۲۰۰۰۰ هرتز باشد را بشنود. یعنی برای آن که صوتی روی گوش انسان اثرگذارد و شنیده شود، باید بسامد آن در این محدوده باشد. به این محدوده محدوده شنوایی انسان گفته می شود. به صوت هایی که بسامد آن ها کم تر از ۲۰ هرتز باشد فروصوت می گویند. فروصوت روی گوش انسان اثر شنوایی ندارد یعنی شنیده نمی شود. به صوت هایی که بسامد آن ها از ۲۰۰۰۰ هرتز بیشتر باشد فراصوت گفته می شود. فراصوت نیز مانند فروصوت برای انسان قابل شنیدن نیست.
امروزه فراصوت و استفاده از آن در صنعت پزشکی اهمیت بسیار دارد و به خصوص در پزشکی، به علت آن که فراصوت روی بافت های بدن انسان اثرهای تخریبی پرتوهای X را ندارد. بسیار مورد توجه است. به عنوان مثال از فراصوت برای بررسی جنین در بدن مادر و اطلاع از وضعیت و اطمینان از سلامتی آن استفاده می شود.

موج های فراصوت که از ناحیه شکم به درون بدن فرستاده می شوند از مرزها و فصل مشترک بین بافت ها و اعضای داخلی بدن، بازتاب شده و پس از خروج از بدن وارد گیرنده می شود و در گیرنده به موج های الکتریکی تبدیل شده و روی صفحه ی نمایشگر، تصویری را به وجود می آورد که در صورت لزوم،‌یک دستگاه چاپگر آن را چاپ می کند.
این عمل بسیار شبیه عمل عکس برداری با دوربین عکاسی است . موج های نورانی که توسط نور افکن به صورت مشخص یا به موضوع عکس برداری می تابد. پس از بازتاب وارد دوربین شده و روی فیلم ، تصویر تشکیل می دهد.

اطلاعات جمع آوری کنید: ص ۴۸
۱ – بعضی از حیوانات، بر خلاف انسان،‌قادر به شنیدن فراصوت و فرو صوت هستند. تحقیق کنید که کدامیک از حیوانات فروصوت را می شنوند و کدامیک قادر به شنیدن فراصوت هستند.
۲ – آیا حیواناتی را می شناسید که از این صوت ها استفاده دیگری کنید؟

فراصوت : خفاش و گراز ماهی – فروصوت : اسب و حشراتی چون عنکبوت که ده دقیقه قبل از وقوع زلزله امواج طولی را حس می کنند.
خفاش با ایجاد فراصوت و گوش دادن به بازتاب آن مانع را شناسایی می کند.

موج های الکترومغناطیسی:

موج های رادیویی و موج های نورانی از یک نوع هستند و به آن موج های الکترومغناطیسی می گویند. موج های الکترومغناطیسی از بسامد بسیار بالا (طول موج بسیار کوتاه که پرتوهای گاما نام دارند) تا بسامدهای بسیار کم (طول موج های بسیار بلند که موج های رادیویی نام دارند) را شامل می شوند.
این موج ها نیز مانند موج های دیگری چون موج های صوتی، با خود انرژی حمل می کنند. می دانید که خورشید منبع اصلی انرژی بر روی زمین است. این انرژی توسط امواج نوری که خود نوعی موج الکترو مغناطیسی هستند از خورشید به زمین می رسد.
مومج های الکترومغناطیسی بر خلاف موج های صوتی، از خلاء نیز می گذرند. سرعت انتشار آن ها نسبت به سرعت انتشار موج های صوتی بسیار بیشتر است.
موج های الکترومغناطیسی را بر حسب بسامد کاربرد آن ها نامگذاری می کنند. به این گستره طیف موج های الکترومغناطیسی می گویند.

اطلاعات جمع آوری کنید. ص ۴۹
تحقیق کنید که از پرتوهای :
الف) گاما
ب) ایکس
پ) فروسرخ
ت) رادار
چه استفاده هایی می شود؟

الف) از پرتو گاما در فیزیوتراپی و بمباران غده های سرطانی
ب) از پرتو ایکس در رادیو گرافی و رادیوسکوپی و عکس برداری از قطعات صنعتی جهت اطمینان از سالم بودن
پ) از فروسرخ به کمک دوربینهای فروسرخ (مادون قرمز) جهت شناسایی
ت) از پرتوهای رادار جهت ارتباط و شناسایی

ارتباطات :

در قرن اخیر به علت پیشرفت علم و صنعت و ساخت و استفاده از وسیله های پیشرفته، فناوری ارتباطات پیشرفت فوق العاده ای کرده بطوری که امروزه استفاده از تلفنهای معمولی و همراه کاری بسیار عادی شده است.
ارسال پیام ها تصویری از هر نقطه زمین به نقطه ی دیگر، توسط ماهواره ها به راحتی انجام می گیرد. آنتن های زمینی، پیام های تصویری را به ماهواره ارسال می کنند ماهواره این پیام ها را به آنتن هایی که در ایستگاههای زمینی که دو طرف دیگر زمین نصف شده است ارسال می کند.

سؤالات متن فصل ۳ : ۱ – منظور از دوره چیست؟

مدت زمانی که طول می کشد تا جسم یک نوسان کامل انجام دهد. (زمان رفت و برگشت)

۲ – در امواج سطح آب آیا جهت ارتعاش عمود بر انتشار است یا هم جهت هستند؟

جهت ارتعاش عمود بر جهت انتشار است

۳ – منظور از سرعت انتشار چیست؟ ویکای آن را بیان کنید.

مسافتی را که موج درواحد زمان طی می کند ویکای آن متر بر ثانیه است

۴ – موج چگونه انرژی را حمل می کند؟

موج با حرکت خود انرژی را از ذره ای به ذره ی دیگر انتقال می دهد

۵ – موجهای الکترومغناطیسی چه نوع موجهایی هستند؟

موجهایی هستند که از بسامد بسیار بالا تا بسامد پایین را شامل می شوند.

۶ – موجهای رادیوی کدامند؟

موجهای الکترومغناطیسی هستند که طول موج بلند و بسامد بسیار پایین دارند.

۷ – انسان در زمانهای قدیم از چه راههایی با هم ارتباط برقرار می کردند؟

بوسیله چاپارها – علامت دادن دود آتش – روشن و خاموش کردن چراغ

فصل ۲ ،‌نور ،‌رنگ ، بینایی

دیدن :
برای آن که جسمی دیده شود، باید از آن جسم نور به چشم برسد. بنابراین جسم یا باید از خودش نور تابش کند و یا نورهایی که بر آن تابیده شده است، به طرف چشم بیننده بازتاب دهد.
جسم هایی مانند شمع روشن، لامپ روشن یا یک قطعه چوب شعله ور از خود نور تابش می کنند. به این اجسام که از خود نور تابش می کنند منیر یا چشمه ی نور می گویند. اما جسم هایی مانند میز، صندلی،‌تخته ی کلاس و … از خود نوری تابش نمی کنند، بلکه نوری را که از چشمه های نور به آن ها تابیده است به طرف چشم ما باز می گردانند که در نتیجه ما می توانیم آنها را ببینیم. به این جسم ها غیر منیر می گویند.

تمرین کنید ص ۲۳
در جدول زیر نامه چند جسم نوشته شده است. مشخص کنید که کدامیک چشمه نور (منیر) و کدام یک غیرمنیر است؟

نور به خط راست منتشر می شود.

دانستیم که برای دیدن یک جسم باید از آن جسم نور به چشم ما برسد. به همین دلیل حتی اگر جسمی در مقابل ما باشد ولی نوری که از آن می تابد به چشم ما نرسد دیده نمی شود.
تجربه های روزانه ما نشان می دهد که نور به خط راست منتشر می شود. برای مثال، مسیر پرتوهای نور خورشید وقتی از پنجره به درون اتاق می تابد، یا از لابه لای شاخ و برگ درختان انبوه و بلند به زمین می رسد و یا از سوراخ یک سقف می تابد، نشانگر این است که نور به خط راست منتشر می شود.
هنگام رسم شکل، مسیر نور را با خط های جهت دار نشان می دهند و به هر یک از آن شعاع یا پرتو نور می گویند. یک باریکه ی نور را می توان مجموعه ای از پرتوهای نور دانست.

تشکیل سایه :

وقتی نور به جشم های غیرمنیر می تابد،چه روی می دهد به جسم هایی که نور از آن عبور می کند جسم شفاف و به جسم هایی که نور از آن ها عبور نمی کند جسم کدر می گویند.
وقتی پرتوهای نور به یک جسم کدر، که در مقابل صفحه ای قرار دارد، می تابد در پشت جسم برروی صفحه قسمت تاریکی ایجاد می شود که سایه نام دارد.

خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی :

عکس زیر :‌خورشید گرفتگی سال ۱۳۷۸ در ایران را نشان می دهد.

برای نشان دادن خورشید و ماه گرفتگی می توان از دستگاه شبانه روز استفاده نمود.
دستگاه شبانه روز، چگونگی ماه گرفتگی و خورشید گرفتگی را به خوبی نشان می دهد.

می دانید که کره ماه به دور زمین می گردد و ماه و زمین نیز با هم به دور خورشید می گردند. خورشید چون از خودش نور تابش می کند یک چشمه ی نور است. در حالی که ماه و زمین جسم های غیرمنیر هستند و نورخود را از خورشید می گیرند.
هر گاه در چرخش ماه به دور زمین، و هر دو به دور خورشید،‌مرکزهای آن سه (ماه ، زمین،‌خورشید) روی یک خط راست واقع شود به طوری که ماه در وسط باشد،‌ماه جلوی نور خورشید را می گیرد و سایه آن روی زمین می افتد. در نتیجه کسانی که در سایه ماه قرار دارند،‌خورشید را تاریک می بینند. در این صورت می گوئیم خورشید گرفتگی رخ داده است. حال اگر زمین ماه و خورشید واقع شود. زمین جلوی نور خورشید را می گیرد و سایه ی آن روی ماه می افتد و آن را تاریک می کند. در این صورت می گوئیم ماه گرفتگی رخ داده است.

بازتاب نور :

برگشت نور از سطح یک جسم را بازتاب نور می نامیم.
اگر سطح اجسام را با دست لمس کنیم ، بعضی را صاف و بعضی را ناصاف حس می کنیم،‌اجسام صاف را هم اگر در زیر ریزبین (میکروسکوپ) مشاهده کنیم، آن ها را ناصاف و دندانه دار می بینیم.

اینکه می توانیم تصویر جسمی را درون سطح های صافی مثل شیشه و آینه، ببینیم به دلیل بازتاب منظم نور در آن هاست، در حالی که درون سطح های ناصاف، تصویری دیده نمی شود.

فکر کنید :‌ص ۲۷
در هنگام روز،‌در اتاق هایی که پنجره دارند، معمولاً چراغ روشن نمی کنیم. با وجود این اشیای داخل اتاق را می بینیم.علت را توضیح دهید.

چون نور چشمه ی نوری که به اجسام غیرمنیر تابیده بازتاب پیدا کرده و به چشم ما می رسد و در نتیجه اجسام غیرمنیر دیده می شوند.

قانون بازتاب نور:

بازتاب پرتوهای نور از سطح یک جسم همواره از قاعده معینی پیروی می کند که به آن قانون بازتاب نور گفته می شود. برای آشنایی با این قانون باید آزمایش کنید. در بازتاب نور از سطح یک جسم، همواره زاویه ی تابش و بازتاب برابرند.

تصویر در آینه تخت

تصویر یک جسم در آینه، مانند همان جسم است.

سطح آینه ی تخت صاف و صیقلی است. آینه ی تخت یک قطع شیشه است که پشت آن را نقره یا جیوه اندود کرده اند به همین دلیل می تواند نور را بازتاب دهد. بازتاب نور از سطح آینه تخت منظم است.
وقتی جسمی جلوی تخت آینه ی تخت قرار می گیرد، پرتوهای نور از هر نقطه آن به آینه می تابد. این پرتوها پس از بازتاب از آینه به چشم می رسند. در ظاهر به نظر می رسد، که این پرتوها از محل برخورد آنها در پشت آینه وارد چشم شده اند و در نتیجه، تصویری شبیه به جشم در پشت آینه بوجود آورده اند در حالی که می دانیم در پشت آینه چیزی وجود ندارد، به همین دلیل می گوئیم تصویر در آینه تخت، مجازی است.

مشاهده کنید : ص ۳۰
روبروی یک آینه تخت بایستید و به تصویر خود در آینه نگاه کنید. اکنون دست چپ خود را بلند کنید. تصویر کدام دست خود را بلند می کند؟ تفاوت شما با تصویرتان چیست؟ نتیجه را پس از بحث در گروه به کلاس گزارش دهید.
تصویر دست راست بالا می رود. بدن ما یک جسم حقیقی است اما تصویر مجازی است و وجود خارجی ندارد.

آینه های کروی :

اندازه تصویر یک جسم در آینه ی تخت با اندازه ی خود جسم برابر است. نوع دیگر از این آینه وجود دارد که تصویر جسم در آن ها، گاهی از خود جسم بزرگتر است. شکل زیر، نمونه ای از این دو آینه و تصویر که در آن ها تشکیل می شود را نشان می دهد.

کانون آینه :

شکل زیر طرح فعالیتی را که شما انجام داده اید نشان میدهد. نقطه F ‌محل تشکیل تصویر خورشید است که آن را کانون آینه می گویند. در این شکل قمستی که سایه زده شده پشت آینه است. تصویر در آینه های کوژ، همواره کوچکتر از جسم و مجاز است. یعنی درون آینه دیده می شود اما آینه های کاو می توانند از یک جسم هم تصویر مجازی و هم تصویر حقیقی ایجاد کنند. تصویر مجازی در درون آینه دیده می شود. اما تصویر حقیقی، بیرون آینه روی یک صفحه تشکیل می شود. تشکیل تصویر حقیقی یا مجازی،‌بستگی به فاصله ی جسم از آینه ی کاو دارد.

شکست نور :

وقتی نور به جسم می تابد، مقداری از آن بازتاب می کند و ممکن است مقداری از آن نیز از جسم عبور کند.

اما جسم های شفاف مانند هوا، شیشه ، آب ، طلق های پلاستیکی نور را به خوبی از خود عبور می دهند. نور در یک محیط معین در مسیر مستقیم حرکت می کند. در این حالت اگر در مسیر نور یک قطعه جسم شفاف عمود در مسیر نور قرار گیرد،‌مسیر نور در هنگام عبور از جسم هم چنان مستقیم خواهد بود. اما اگر نور در مسیر خود، با زاویه ای دیگر به یک جسم شفاف مثلاً شیشه برخورد کند. هنگام ورود به شیشه مسیر حرکتش مقداری کج می شود. به این پدیده شکست نور می گویند. چون در اگر مسیر حرکت نور را در این حالت رسم کنیم به صورت یک خط شکسته خواهد بود.

دانستید که نور در یک محیط بطور مستقیم حرکت می کند، به همین دلیل وقتی شما عقب می روید دیگر نور نمی تواند از سکه به چشم شما برسد و آن را نمی بیند،اما وقتی در کاسه آب می ریزید، نوری که از سکه می آید، هنگام خروج از آب ورود به هوا،‌مسیرش کج می شود و به چشم شما می رسد در نتیجه می توانید سکه را ببیند.

منشور :

منشور قطعه ای به شکل مقابل است از یک ماده شفاف مثل شیشه یا پلاستیک بی رنگ ساخته می شود. وقتی پرتوهای نور به یکی از دیواره های منشور برخورد می کند و به آن وارد می شود در اثر پدیده ی شکست مسیرش تغییر می کند. این پرتو هنگام خروج از دیواره ی دیگر منشور نیز، دوباره دچار تغییر مسیر می شود.
حال اگر نوری که به منشور می تابد، نور سفید یعنی نور خورشید باشد که از رنگ های مختلفی تشکیل شده است. پاشیده (تجزیه) می شود. علت این پدیده آن است که میزان شکست نورهای رنگی مختلف ، با هم یکسان نیست. برای مثال،‌ نور بنفش بیشتر و نور سرخ کمتر از همه رنگ های نور تغییر مسیر می دهد. به این ترتیب رنگ های مختلف نور به هنگام عبور از منشور از هم جدا می شوند. به این پدیده پاشیده شدن می گویند.

عدسی ها :

اگر دو منشور را مطابق شکل به هم بچسبانیم و بعد آن سطح آن را به صورت خمیده تراش دهیم. به چه شکلی در می آید؟
به این شکل جدید عدسی می گوئیم . عدسی هم مانند منشور می تواند جهت پرتوهای نور را تغییر دهد. همین امر سبب می شود اجسام از پشت عدسی به صورتی متفاوت دیده شوند. ذره بین یک نوع عدسی است.
در ساخت بسیاری از ابزارهای نوری، مانند دوربین های عکاسی، دوربین های شکاری، پروژکتورها و … از عدسی همگرا استفاده می شود. نوعی دیگر از عدسی نیز وجود دارد که به آن عدسی واگرا یا کاو گفته می شود. این نوع عدسی به اندازه عدسی همگرا کاربرد ندارد اما در ساخت عینک ها از آن استفاده ی بسیاری می شود. تصویر همه اجسام از پشت عدسی واگرا کوچکتر از خود جسم است و به صورت مستقیم ( و نه وارون) دیده می شود.

اطلاعات جمع آوری کنید. ص ۳۸
تعدادی عینک طبی را بررسی کنید و بگوئید که آیا عدسی آن ها واگراست یا همگرا . از چه روشی برای تعیین واگر یا همگرا بودن عدسی استفاده می کنید؟
برای تعیین محدب یا مقعر بودن عدسیها راههای مختلفی وجود دارد
۱ – آنها را در مقابل نور قرارداده هر کدام نور را متمرکز کنند محدب،‌هر کدام پراکنده کنند ،‌مقعر.
۲ – در عدسی های مقعر تصویر همیشه کوچکتر و مستقیم اما در محدب این طور نیست. تصویر بزرگتر است.
۳ – هر کدام بر روی پرده تصویر تشکیل دهند محدب هستند.

پرسش و پاسخ متن فصل دوم :
۱ – نور چیست؟ غیر از نور دو صورت دیگر انرژی که مانند نور عمل می کنند نام ببرید.

نور صوتی از انرژی است که از منبع تولید جدا شده و با سرعت بسیار زیاد در فضا منتشر می شود. امواج رادیویی، اشعه X

2 – چرا اجسام غیرمنیر دیده می شوند؟

زیرا نوری که از چشمه ی نور به آنها برخورد می کند پس از بازتاب به چشم ما می رسد

۳ – چند دلیل بیان کنید که نور در خط مستقیم سیر می کند؟

الف) ایجاد سایه
ب) پدیده خسوف و کسوف
ج) مشاهده ی باریکه نور از یک روزنه
ج) پشت سر خود را نمی توان دید

۴ – در چه اجسامی بازتاب نور بیشتر و در چه اجسامی کمتر است؟

در اجسامی که سطح صاف و براق دارند، بازتاب نور بیشتر است و در اجسامی که سطح تیره و ناصاف دارند بازتاب کمتر است.

۵ – علت شکست نور چیست؟
تغییر در سرعت نور در محیط های مختلف است

۶ – منظور از طیف نور چیست و طیف نور سفید شامل چند رنگ است؟
نورهای رنگی حاصل از پاشیدگی نور توسط منشور را طیف می گویند. هفت رنگ

۷ – دو نوع عدسی را نام برده و کدام نور را متمرکز می کند؟
عدسی محدب – عدسی مقعر و عدسی محدب نور را متمرکز می کند.

تغییر و انواع آن:

می دانید که ذوب شدن یخ یعنی تبدیل یخ جامد به آب مایع نمونه ای از تغییر در حالت ماده است این تغییر، از آب در حالت جامد (یخ) آغاز به آب در حالت مایع پایان می یابد.
تصویر زیر، شیوه ی قرارگرفتن مولکول های آب در دو حالت جامد و مایع چه تفاوت هایی با هم دارند؟

درک وقوع یک تغییر همیشه به این سادگی نیست ممکن است با تغییرویژگی های دیگری از ماده همراه باشد. به این ویژگی ها خواص ماده گفته می شود.
خواص ماده بر دو نوعند. خواص فیزیکی و خواص شیمیایی.

خواص فیزیکی و تغییر فیزیکی:

هنگامی که یک ورق کاغذ پاره می شود تنها ابعاد آن (یکی از خواص فیزیکی آن ورقه ی کاغذی) تغییر می کند. در این هنگام می گوئیم که ورقه ی کاغذ تغییر فیزیکی کرده است. در این تغییر،جنس ورقه تغییری نمی کند. یعنی کاغذ به ماده ی دیگری تبدیل نمی شود.

فکر کنید :
در این متن به چند خاصیت فیزیکی گوگرد مشاهده شده است،‌با کشیدن خط زیر هر خاصیت آن ها را مشخص کنید:
«گوگرد جامد شکننده زردرنگی است که در دمای ۱۱۹ºC ‌ذوب می شود و در دمای ۴۴۵ºC به جوش می آید. این نافلز جریان برق را از خود عبور نمی دهد وارد آب حل نمی شود» .

فکر کنید :
آیا می توان تغییر فیزیکی را به تغییر در شیوه ی قرارگرفتن ذره های سازنده یک ماده در کنار هم نسبت دارد؟
چون در تغییر فیزیکی خود ذرات هیچ تغیری نمی کند، بلکه جنبش و سرعت آن ها نسبت به همدیگر تغییر می کند.

خواص شیمیایی و تغییر شیمیایی:

اگر با پاره شدن ورقه ی کاغذ جنس آن تغییر نمی کند ولی با سوزاندن آن، کاغذ به ماده ی تازه ای تبدیل می شود که دیگر کاغذ خواص اولیه را ندارد. در این حالت کاغذ دچار یک تغییر شیمیایی شده است. تغییری که طی آن از یک یا چند ماده، ماده یا مواد شیمیایی تازه ای بوجود می آید.

خواص شیمیایی یک ماده به مجموعه خواص گفته می شود که تمایل یا عدم تمایل آن ماده برای شرکت در تغییر شیمیایی بیان می کند. .

فکر کنید :
درهر مورد با بیان علت ،‌تغییرهای شرح داده شده را در دو دسته ی فیزیکی و شیمیایی قرار دهید.

فکر کنید :
۱ – کدامیک از واژه های زیر برای بیان تغییر فیزیکی و کدامیک برای معرفی تغییر شیمیایی بکار می روند.

خردکردن ، ساییدن ، ذوب شدن ، تبخیر شدن ، آسیاب کردن—-> تغییر فیزیکی
فاسد شدن ، زنگ زدن، سوزاندن —-> تغییر شیمیایی

۲- برای شمع سه خاصیت فیزیکی و یک خاصیت شیمیایی مثال بزنید.

خاصیت شیمیایی :‌به آسانی می سوزد خاصیت فیزیکی: جامد است – براثر گرما ذوب می شود – رنگ آن معمولاً سفید مایل به زرد است.

۳- آیا می توانید تغییر شیمیایی را به تغییر در ساختار ذره های سازنده ی ماده نسبت داد ؟ با توجه به شکل زیر پا سخ خود را توضیح دهید

بله،‌چون مولکول های سه اتمی گاز NO₂ قهوه ای رنگ وقتی سرد می شود به مولکول های چهار اتمی N₂O₄ بی رنگ است تبدیل می شود پس چون ساختار مولکولی عوض شده تغییر شیمیایی است.

نشانه های تغییر شیمیایی:

می دانید که تغییر به دو صورت فیزیکی و شیمیایی به وقوع می پیوندد. اما چگونه می توان این دو نوع تغییر را از یکدیگر متمایز کرد؟
با اجرای یک آزمون ساده و به کمک نشانه های شیمیایی می توان برخی مواد را شناسایی کرد، برای نمونه با برخی آزمایشها می توان (آزمایش ص ۷ کتاب) به وجود مس، نشاسته و کربن و دی اکسید پی برد. به این آزمایش های ساده آزمون شیمیایی می گویند.

فکر کنید :
معلوم کنید که در هر مورد تغییر توضیح داده شده فیزیکی یا شیمیایی است؟ آیا با اطلاعات داده شده می توان به این پرسش پاسخ داد؟ چرا؟

۱- یک مایع بی رنگ بر اثر گرم شدن به مرور ناپدید می شود.
فیزیکی : چون تبخیر شده است

۲ – یک مایع سرد می شود و جامدی در ظرف ته نشین می شود.
فیزیکی :‌چون وقتی سرد می شود مقداری از مواد محلول آن رسوب می کند

۳ – یک ماده ی جامد آبی رنگ در آب حل می شود و آب را به رنگ آبی درمی آورد.
فیزیکی : چون ماده در آب حل شده است.

۴ – یک ماده جامد آبی رنگ می شود و بوی تندی به مشام می رسد.
اطلاعات کامل نیست. زیرا ممکن است این مایع وقتی به بخار تبدیل می شود بوی تند و تیز باشد یا ممکن است این مایع بر اثر گرما با یک ماده دیگر واکنش شیمیایی انجام داده باشد و بوی تند و تیز ایجاد کند.

اجزای یک تغییر شیمیایی:

در هر تغییر شیمیایی ماده یا مواد تازه ای بوجود می آید. به این ماده یا مواد جدید فرآورده های تغییر شیمیایی می گویند . هنگامی که مقداری گوگرد و آهن با یکدیگر واکنش نشان می دهند آهن سولفید بدست می آید. آهن سولفید فرآورده این تغییر شیمیایی است. موادی که آغاز کننده تغییر شیمیایی هستند. واکنش دهنده ها یا واکنش گرها گفته می شوند. در مثال یاد شده آهن گوگرد واکنش دهنده هستند.

با کمک یک معادله نوشتاری می توان رابطه ی میان واکنش دهنده ها و فرآورده ها در یک تغییر شیمیایی را نشان داد. برای نمونه به معادله ی نوشتاری واکنش میان آهن و گوگرد توجه کنید:
آهن+ گوگرد(واکنش دهنده ها)—-> آهن سولفید(فرآورده)

سوختن نوعی تغییر شیمیایی

هنگامی که به یک شعله ی شمع نگاه می کنید یا به یک اجاق خوراک پزی، در حال نگاه کردن به یک تغییر شیمیایی هستید.

می دانید که اشتعال پذیری یک خاصیت شیمیایی است. در واقع ماده اشتغال پذیر طی یک تغییر شیمیایی که سوختن نامیده می شود، به مواد تازه ای تبدیل می شود. در این تغییر شیمیایی یک ماده اشتغال پذیر که ماده ی سوختنی گفته می شود، با اکسیژن موجود در هوا برای نمونه ، به هنگام سوختن شمع دو عنصر کربن و هیدروژن که عنصرهای سازنده ی شمع هستند با اکسیژن هوا ترکیب می شوند و آب و کربن دی اکسید تولید می کنند. همان طور که مشاهده می شود در این واکنش نور و گرما نیز آزاد می شود.
آهن در برابر هوا به آهستگی با اکسیژن واکنش نشان می دهد و دچار تغییر شیمیایی می شود. به این تغییر شیمیایی زنگ زدن می گویند. اگر چه این تغییر شیمیایی با تولید ماده ای به نام زنگ آهن یا اکسید آهن همراه است ولی مانند سوختن شمع نور و گرمای قابل توجهی آزاد نمی کند.
به طور کلی به واکنش یک ماده با اکسیژن اکسایش می گویند. واکنش های اکسایش عموماً گرماده اند. مقدار گرمای آزاد شده بر اثر اکسایش در موارد مختلف متفاوت است. در برخی از اکسایش ها که با تولید شعله همراه اند. انرژی قابل توجهی آزاد می شود. سوختن شمع چنین واکنشی است. شمع را از ماده ای به نام پارافین می سازند. پارافین از ترکیب شیمیایی دو عنصر کربن و هیدروژن بوجود می آید. در اثر سوختن پارافین،‌افزودن بر تولید کربن دی اکسید و بخار آب مقدار قابل توجهی انرژی نیز آزاد می شود.
انسان با سوزاندن برخی مواد سوختنی انرژی مورد نیاز زندگی خود را تأمین می کند.
به این دسته از مواد سوختنی که تنها برای تأمین انرژی سوزانده می شوند سوخت می گویند. نفت، بنزین ،‌گازوئیل ،‌زغال سنگ و گاز شهری از جمله مهمترین سوخت ها به شمار می روند.
آتش حاصل از سوختن همان نور و گرمایی است که ازواکنش ماده ی سوختنی با اکسیژن تولید می شود. البته برای ایجاد آتش تنها قرار گرفتن یک ماده سوختنی در مجاورت اکسیژن کافی نیست، بلکه شرط سومی نیز لازم است. گرما سومین شرط لازم برای ایجاد آتش سوزی است. شکل روبرو که به مثلث آتش معروف است رابطه ی میان این سه شرط را بخوبی نشان می دهد.

فکر کنید
گرماده یا گرماگیر بودن هر یک از تغییرهای فیزیکی و شیمیایی زیر را با آوردن دلیل مشخص کنید.
۱ – تبخیر آب
۲ – پختن غذا
۳ – سوختن نفت

۱ – گرماگیر : زیرا برای تبدیل آب به بخار گرمای زیادی لازم است.
۲ – گرماگیر :‌برای اینکه غذا پخته شود به انرژی گرمایی نیاز دارد.
۳ – گرماده : زیرا وقتی نفت شروع به سوختن می کند مقداری زیادی گرما تولید می شود.

انرژی و تغییرهای فیزیکی و شیمیایی:

هر تغییری چه فیزیکی و چه شیمیایی در ماده با تغییر انرژی – گرفتن یا آزاد ساختن همراه است. یخ بدون گرفتن گرما ذوب نمی شود و گرمای خانه ی ما نیز از انرژی آزاد شده برای سوختن نفت، یا گاز تأمین می شود. بر این مبنا تغییرهای فیزیکی و شیمیایی را به دو دسته گرماده و گرماگیر تقسیم می کنند. تغییر گرماده به تغییرهایی گفته می شود که با آزاد کردن انرژی – عموماً به صورت گرما – همراه اند. در حالی که تغییرهای گرماگیر آن دسته تغییراتی هستند که با گرفتن انرژی عموماً به صورت گرما به وقوع می پیوندد.
به انرژی ذخیره شده در مواد شیمیایی انرژی شیمیایی می گویند. تغییرهای شیمیایی سبب آزاد شدن این انرژی یا افزایش انرژی شیمیایی اندوخته شده در مواد شیمیایی می شوند.

سرعت تغییرهای شیمیایی :

تغییرهای شیمیایی با سرعت های متفاوتی روی می دهند. در واقع آهسته و برخی تند به پیش می روند.اگر سرعت یک واکنش شیمیایی را سرعت مصرف شدن مواد واکنش دهنده با سرعت تولید فرآورده های آن واکنش در نظر بگیریم. در این صورت واکنشی مانند انفجار مواد منفجره، که در آن دهها یا صدها کیلوگرم ماده منفجره در کمتر از یک ثانیه مصرف می شود را می توان یک واکنش بسیار سریع دانست. این در حالی است که روزها طول می کشد تا فقط سطح یک تیرآهن زنگ آهن پوشیده شود. به این علت زنگ زدن آهن از جمله واکنش های شیمیایی آهسته به شمار می آید.

کاتالیزگرها :

یکی دیگر از عواملی که باعث افزایش سرعت واکنش های شیمیایی می شود، افزون موادی به واکنش دهنده هاست. این مواد که کاتالیزگرها نامیده می شوند سرعت یک واکنش شیمیایی را افزایش می دهند. کاتالیزگرها خود دچار تغییر شیمیایی نمی شوند و در پایان واکنش بدون تغییر باقی می ماند.

جرم و تغییرهای شیمیایی :

از تغییرهای شیمیایی همواره مجموع جرم واکنش دهنده ها برابر مجموع جرم فرآورده هاست.به عبارت دیگر در واکنش شیمیایی نه از جرم کم نه بر آن افزوده می شود. در واقع جرم ثابت باقی می ماند. این مطلب قانون بایستگی جرم نامیده می شود.

فکرکنید
با دقت به تصویر زیر نگاه کنید. واکنش دهنده ها و فرآورده های واکنش نشان داده شده را مشخص کنید. اگر مولکول های موجود در دو طرف این واکنش را روی کفه ی ترازو قرار دهید، کدام سمت سنگین تر خواهد بود؟ چرا؟

هر دوکفه با هم برابر هستند . چون طبق قانون پایستگی جرم در یک واکنش شیمیایی جرم واکنش دهنده ها برابر جرم فرآورده ها می باشد.

دنیای میکروب ها :

بیشتر مردم از میکروب ها تصور ناخوشایندی دارند. واژه های میکروب از دو کلمه یونانی به معنی «کوچک» و «زیستن» گرفته شده و به هر جاندار ذره بین گفته می شود. حقیقت این است که تعداد میکروب های مفید بیشتر از انواع زیان آور است. حقیقت آن است که زندگی انسان ها به میکروب ها وابسته است. اما آنها بدون هوا می توانند زندگی کنند از هزاران سال پیش، نان ، چای ، پنیر، ماست ، کاکائو و ترشی ها و بسیاری از محصولات غذایی به کمک میکروب ها تولید می شوند. دنیای میکروب ها تولید می شوند.

بیماری زایی میکروب ها :

‌میکروب ها برای یافتن محیط مناسب خود ممکن است وارد بدن انسان، جانوران ، گیاهان و یا میکروب های دیگر شوند. در این حال میکروب، انگلی و جانداری که وارد آن شده میزبان است. حضور میکروب در بدن میزبان، استفاده از مواد بدن میزبان برای رشد خود و نیز تولید موادی که برای سلول های میزبان سمی است، از راههای آسیب رساندن میکروب هاست.
در هر بیماری میکروبی سخت، سه مرحله ی جداگانه تشخیص داده می شود. اول مرحله جای گیری است که طی آن میکروب وارد بدن می شود و خود را به جای مناسب رشد می رساند.این مرحله ممکن است کوتاه یا دراز باشد. دوم مرحله حاد است که شخص بیمارمی شود و همه ی نشانه های بیماری ظاهر می شوند. در این مرحله،مبارزه بدن و میکروب به اوج خود می رسد. اگر بدن در این مبارزه موفق شود، مرحله سوم پیش می آید که نقاهت نام دارد. در این مرحله بدن رفته رفته توانایی خود را باز می یابد.
بعضی از بیماریهای میکروبی مرحله ی حاد ندارند. در این گونه بیماریها، پس از آنکه علامت های بیماری ظاهر شد، مبارزه میکروب و بدن به کندی صورت می گیرد و این مبارزه مدت ها به طول می انجامد. در طی این مدت نه بدن می تواند میکروب ها را از بین ببرد و نه میکروب، بیماری را از پای در می آورد. این گونه بیماری ها را مرض می گویند. سل غالباً بیماری مزمن است. ماهها و حتی سالها می گذرد تا بدن با میکروب بتوانند در این مبارزه پیروز شوند.

آغازیان :

این جانداران موجودات ساده ای هستند که برخی از آن تک سلولی و میکروسکوپی اند. بعضی از این جانداران زندگی آزاد دارند ، بعضی انگل اند، و برخی با داشتن سبزینه غذاسازی می کنند. این جانداران به شکل های مختلفی دیده می شوند بعضی در اطراف بدن خود مژک های فراوان دارند. برخی فقط یک یا دو رشته دراز دارند و به کمک آن شنا می کنند. بعضی هم کم تحرک اند.

در نگاه اول ممکن است به دلیل جثه کوچک این جانداران وجود آنها را پراهمیت ندانیم، اما به دلیل زیر وجود آنها مهم است.
این جانداران غذای ماهها و بسیاری از جانوران ساکن آب هستند.
بعضی از اقسام این آغازیان ، پوسته های سختی در اطراف سلول خود دارند که بعد از مرگ جاندار این پوسته ها روی هم رسوب می کنند و منابع معدنی با ارزشی را می سازند. بعضی از این آغازیان در تهیه داروها و مواد غذایی نقش دارند. گروهی از آنها سبزینه داشته و از تولید کننده های محیط زیست به حساب می آیند.
البته اقسام بیماریزا هم در میان این گروه وجود دارد. انواعی از آن ها، باعث بروز بیماریهایی چون اسهال خونی یا مالاریا می شوند. مبارزه با این بیماریها هزینه های زیادی دارد.

قارچ ها :

قارچ ها از مواد غذایی و نیز وسایل انسان ( مثل کاغذ، لباس، چرم و …) استفاده می کنند. گروهی از آنها بیماریهایی ایجاد می کنند که به دشواری معالجه می شوند. اما انواع مفیدی هم دارند که در تولید مواد غذایی و شیمیایی، ایجاد طعم خوراکی ها، تولید داروها و دفع آفت های گیاهی مؤثرند.
قارچ ها جاندارانی هستند که زمانی با گیاهان و زمانی با آغازیان هم گروه بودند. اما امروزه دسته ی جداگانه ای محسوب می شوند. قارچ ها سبزینه ندارند. در بین قارچ ها انواع تک سلولی فراوان است. قارچ ها در محیط های متفاوتی رشد می کنند. حتی جاهایی که سایر میکروب ها توانایی زنده ماندن ندارند. شما مربای کپک زده دیده اید، در حالیکه غلظت زیاد قند جلوی رشد بسیاری از میکروب ها را می گیرد.

بررسی باکتریها :‌

ثابت کردن اینکه یک میکروب بیماریزا است ، آسان نیست. رابرت کج (دانشمند و پزشک آلمانی که عامل بیماری سیاه زخم و سل را کشف کرد و درباره وبا و مالاریا مطالعات بسیار دقیقی انجام داد) در این مورد تحقیق فراوانی کرد. او که روشهایی برای پرورش باکتریها یافته بود،‌می خواست بداند که آیا بین بیماریها و باکتریها رابطه ای وجود دارد یا نه؟ وی پس از آزمایش های بسیار ، اصول زیر را برای اثبات بیماریزا بودن یک میکروب (از جمله باکتریها) بیان کرد:
۱ – میکروبی که احتمالاً عامل بیماری است باید به تعداد زیاد در بدن بیمار یافت شود.
۲ – این میکروب را باید بتوان بدست آورد و پرورش داد
۳ – میکروب پرورش داده شده باید بتواند در صورت وارد شدن به بدن یک فرد سالم، شبیه همان بیماری ایجاد کند.
۴ – باید امکان پرورش درباره میکروب هم وجود داشته باشد.

باکتری ها و غذاها :

آشپزخانه یکی از مهمترین قسمت های هر خانه است که همه روزه ازآن استفاده می شود. غذای افراد خانواده در آن جا تهیه می شود. در این صورت پاکیزگی ظرف ها و محیط آشپزخانه بسیار مهم است. غذاهایی هم که در یک نوبت خورده نمی شوند، باید از آلوده شدن دور بماند، غذاهایی که در حال فاسد شدن باشند، مقدار زیادی باکتری دارند. علت فاسد شدن هم رشد و تولید مثل باکتریها و تولید شدن مواد زاید و سمی توسط آنها ست. آب آلوده به باکتریها نیز می تواند باعث ایجاد بیماریهایی مثل وبا شود. ویروس ها : موجودی را در نظر می گیرید که نه رشد می کند، نه غذا می خورد و نه تنفس می کند. اما می تواند شبیه خودش را به وجود آورد. چنین موجودی را که نه زنده است و نه غیرزنده . ویروس می نامند. ویروس ها فقط به علت دارا بودن توانایی تولید مثل به جانداران شبیه اند . اما باید دانست که هر ویروس فقط هنگامی می تواند تولید مثل کند که در داخل یک سلول زنده قرار گرفته باشد. در واقع ویروس ها انگل اجباری هستند. ویروس ها چنان کوچک اند که با میکروسکوب های معمولی نمی توانیم آنها را ببینیم و برای دیدن آن ها، باید از میکروسکوپ های بسیار قوی و مخصوص استفاده کنیم.
ویروس ها را در هیچکدام از گروههای موجودات زنده جای نمی دهند، زیرا سلول ندارند. آن ها را «مرز میان موجودات زنده و غیر زنده» به حساب می آورند. در ساختمان هر ویروس معمولاً یک «پوسته پروتئینی» و یک مولکول بسیار درشت از «ماده وراثتی» یافت می شود که خصوصیات ویروس را به وجود می آورد. گروهی از ویروس ها مثل عامل ایدز ساختمان پیچیده تری دارند.
بیشتر ویروسها مضرند. عده ی کمی بی زیانند ولی ویروس های مفید انگشت شمارند. واقعیت این است که مبارزه کردن با ویروس ها، سخت تراز مبارزه علیه باکتریهاست.

فکر کنید :
۱ – گاهی در اماکن پرجمعیت به بیماری میکروبی مبتلا می شویم. به نظر شما علت چیست؟

مردم در این اماکن به هم نزدیک می شوند و احتمال انتشار میکروب های بیماری زا بوسیله هوا یا تماس مستقیم زیاد می شود. هر چه جمعیت بشتر باشد احتمال بودن افراد بیمار ناقل در میان آنها بیشتر است.

۲ – فرض کنید در معرض ابتلا به یک بیماری میکروبی بوده اید ولی به آن مبتلا نشده اید، چه دلیلی برای بیمارشدن خود می توانید بیاورید؟

۱٫ ممکن است عده کمی میکروب وارد بدنمان شده باشد. ۲٫ دفاع خارجی (مانند پوست) جلوی آنها را گرفته باشد. ۳٫ میکروب ها به محل مناسب خود در بدن نرسیده باشند. ۴٫ گلبول های سفید آن ها را از بین برده باشند. ۵٫ قبلاً به این بیماری مبتلا شده بودیم و یا واکسن آن را تزریق کرده بودیم . در نتیجه نسبت به آن مقاومت کرده ایم.

فکر کنید
۱ – منظور از بیماری مسری چیست؟ آیا همه ی میکروب های مسری ناشی از میکروب های بیماریزا هستند؟

بیماری که از محیط زندگی یا افراد بیمار به افراد تندرست سرایت می کند. خیر، زیرا بعضی از بیماریهای مسری ناشی از کرم هاست . مثل کرم کدو و کرم قلابدار

چرا مأموران بهداشت افراد خارجی را فقط به خاطر برخی از بیماری های میکروبی در قرنطینه نگه می دارند. نه به خاطر همه ی انواع بیماریهای میکروبی ؟

زیرا فقط برخی از بیماریهای میکروبی مسری هستند. بعضی از بیماریهای میکروبی زودتر از دیگر بیماریها سرایت می کنند. همچنین بعضی از بیماریها خطرناک تر از دیگر بیماریها هستند.

منابع انتقال میکروب های بیماریزا به انسان کدامند؟

۱٫ از راه بینی (تنفس هوای آلوده) ۲٫ از راه دهان (از طریق آب آلوده و به دهان بردن چیزهای آلوده ۳٫ از راه سوراخ شدن پوست از طریق گزیدن حشرات ، گاز گرفتن حیوانات، زخم ها و بریدگی ها.

اطلاعات جمع آوری کنید
هنوز هم در بعضی از روستاها نان را در خانه می پزند. آیا روش کار ، با آن چه در نانوایی ها انجام می گیرد ، فرقی دارد؟

روشن کار تقریباً یکسان است. در نانوایی ها از دستگاه های مختلف برای آسانتر شدن و سریعتر شدن کارها استفاده می شود.

فکر کنید :
به نظر شما کدام گروه باکتریها می توانند برای کارهای کشاوری مفید باشند؟ دلیل بیاورید.

کودرست ها به منظور استفاده از ماده و انرژی موجود در مواد غذایی (زنده یا مرده) به تجزیه ی آنها می پردازد. مواد حاصل از تجزیه ی باکتریها برای رشد گیاهان مفید است.

کدام گروه از آن ها بیماریزا هستند؟ کدام گروه ممکن است بیماریزا باشند؟

انگل ها معمولاً بیماریزا هستند. زیرا انگل های بیماریزا در بدن دیگر جانداران به سر می برند و از آن ها غذا بدست می آورند.

فکر کنید
علت پیدا شدن پوسیدگی دندان انواعی از باکتریها هستند
چرا دندان های آسیا (عقبی) بیشتر از دندان های جلو پوسیده می شوند؟

به علت شکل دندان های آسیا غذای بیشتری در بین آنها گیر می کند و رعایت بهداشت نیز در دندان عقبی سخت تر است.

به جز مسواک زدن، چه راههایی برای جلوگیری از پوسیدگی دندان ها وجود دارد؟
استفاده از دهان شویه و نخ دندان

اطلاعات جمع آوری کنید:
به جز بسته بندی چه راههایی برای محافظت غذاها در برابر میکروب وجود دارد؟ کنسرو کردن ، خشک کردن، منجمد کردن ، نمک سود کردن، مربا کردن ، استریل کردن، پاستوریزه و هموژنیزه کردن

کدام راهها قدیمی تر و کدام راهها جدیدتر است؟
خشک کردن، فلفل زدن و نمک زدن قدیمی ترین راههای محافظت غذاهاست.

در منزل از چه روش هایی برای نگه داری غذا استفاده می شود؟
خشک کردن – نمک سود کردن – منجمد کردن – مربا کردن

تشخیص گیاهان همیشه آسان نیست. چون در بعضی از آنها ریشه ، ساقه و برگ وجود ندارد.
لینه، ‌دانشمند گیاه شناس سوئدی، د رحدود ۲ قرن پیش شروع به مطالعه ی علمی گیاهان کرد. لینه شکل و ساختمان گل و دانه ی گیاهان را وسیله ی طبقه بندی آن ها قرار داد و از این راه ، چند هزار گیاه را طبقه بندی کرد. امروزه گیاهان را بر اساس داشتن و نداشتن آوند طبقه بندی می کنند. آوندها مسیر حرکت مواد مختلف در گیاهانند. بیشتر گیاهان را ، گلدارها تشکیل می دهند. گوناگونی سرخس ها و بازدانه ها کمتر از آنهاست. خزه ها گروه کوچکی از گیاهان به شمار می آیند.

خزه ها :

شما قسمت های مختلف گیاه یعنی ریشه، ساقه و برگ و گل را می شناسید. حتماً مثلاً یاد گرفته اید که تعدادی از گیاهان با دانه زیاد می شوند. اما شاید تاکنون نمی دانستید که گیاهانی هم وجود دارند که هیچ کدام از این قسمت ها را به شکلی که در گیاهان گلدار معلولی دیده می شوند، ندارند.
خزه ها، رشته های باریکی دارند که به جای ریشه عمل می کنند. اجزای کوچک سبز و برگ مانندی هم دارند که دور بخشی به شکل ساقه قرار گرفته اند. خزه ها به جای آن که از رشد دانه به وجود آیند، از رویش هاک حاصل می شوند. هاگ سلولی است که می تواند به تنهایی رشد کرده و جاندار کاملی را تشکیل دهد. اگر هاگ های خزه پس از پاره شدن هاگدان در جای مناسبی قرارگیرند. رشد کرده و خزه ی جدیدی را به وجود می آورند.

سرخس ها :

این گیاهان ریشه، ساقه و برگ دارند. اما گل نمی دهند و مانند خزه ها، با هاگ زیاد می شوند، سرخس ها مخصوص مناطق مرطوب اند و بطور طبیعی، در جنگل های شمال ایران وجود دارند. در سایر مناطق هم گاهی آن ها را در کنار استخر، جویها و اطراف چاهها می توان یافت. در ماههای معینی از سال، در پشت برگ سرخس ها، لکه های زردی ایجاد می شود که پس از مدتی به صورت برآمدگی قهوه ای رنگی در می آید. هر برآمدگی که هاگینه نام دارد، مجموعه ی هاگدان هایی است که داخل هر کدام تعداد بسیار زیادی هاگ وجود دارد. این هاگ ها اگر در جای مناسب و مرطوب بیفتد، تبدیل به سرخش جدید می شوند

بازدانه ها :

قدیمی ترین درختان امروزی روی زمین، از بازدانه ها هستند. سن بعضی از این درختان را تا پنج هزار سال نیز تعیین کرده اند. همه ی شما درختان کاج یا سرو را دیده اید. این درختان، تقریباً در همه ی سال سبز هستند، کاج و سرو ها گل نمی دهند، اما به جای آن مخروط هایی دارند که دانه ها در درون آن ها رشد می کنند. به همین علت آن ها گیاهان مخروط دار می گویند.

درختان کاج از جمله مهم ترین درختان هستند. تیرهای سه پایه ی برق و تلفن،‌اگر چوبی باشند، از تنه ی درختان کاج اند. تخته ی لازم برای بسیاری از کارهای نجاری و جعبه سازی را هم از چوب کاج تهیه می کنند. از چوب و شیره های کاج مواد صنعتی مختلفی می سازند که فیلم عکاسی، الکل، استون و موادیکه در تهیه ی صابون، رنگ و بعضی از داروها به کار می رود، از آن جمله است.

نهان دانه ها:

تمام بوته ها و درختانی که گل می دهند، در گروه گیاهان گل دار یا نهان دانه ها هستند. گیاهان گل دار فراوان ترین و گوناگون ترین گیاهان روی زمین می باشند. این گیاهان از نظر شکل، اندازه و زیستگاه بسیار متفاوتند. نها ندانه ها، ریشه، ساقه،‌برگ ، گل و میوه دارند. گیاهان گل دار، به دو گروه کوچک تر تک لپه ای و دو لپه ای ها تقسیم می شوند.

اندام های گیاهان دانه دار:

در گیاه اندام های مختلفی وجود دارد. برخی از اندام ها در رشد گیاه مؤثرند و گروهی دیگر وظیفه تولید دانه را به عهده دارند. دسته ی اول که اندام های رویا نام دارند. شامل ریشه ، ساقه و برگ می شوند. این اقدام ها با جذب آب و مواد لازم، انتقال آن ها به سلول های غذا ساز و سپس رساندن مواد غذایی ساخته شده به همه سلول های گیاه باعث رشد آن می شوند گروه دوم اندام های زایا مثل گل و میوه هستند که تشکیل دانه و پراکنده شدن آن برای رشد گیاه جدید را به عهده دارند. در گیاهان مختلف ساقه و ریشه هر کدام ممکن است در هوا، خاک یا آب قرار د اشته باشند.

ریشه :

ریشه گیاه را محکم در خاک نگه می دارد، کار اصلی ریشه ،‌جذب آب و مواد لازم برای غذاسازی گیاه در برگ است. ریشه ها متناسب با نوع گیاه و نوع محیط ، در سطح خاک پخش می شوند. یا آن که به اعماق آن فرو روند. گاهی ممکن است ریشه ها در آب یا هوا قرار داشته باشند.
ریشه ی گیاه به کمک تارهای کشنده که مانند مو هستند. آب و مواد معدنی را جذب می کند تا آن ها را به برگ برساند.

ساقه ها

بیشتر ساقه ها را به علت آن که در بالای خاک قرار می گیرند، آسان می توان شناخت. ساقه ها، دو کار اصلی دارند. شاخه ها و برگ ها را روی خود نگه می دارند. آب و نمک های جذب شده از زمین را به برگ ها می رسانند. اما ساقه ها، کارهای دیگری را هم انجام می دهند. مثلاً نیشکر نوعی ساقه است که مقدار زیادی ماده ی قندی را در خود نگه می دارد. ساقه محل عبور آوندهاست. آوندها، لوله های باریک و یک طرفه ای برای جابه جایی مواد در گیاهند. آوندهای چوبی آب و مواد معدنی (شیره خام) را از ریشه به برگ می رسانند. آوندهای آبکش دار مواد غذایی ساخته شده در برگ ( شیره پرورده) را از آن جا به همه سلولها می برند. تعداد و قطر آوندهای چوبی بیشتر از آوندهای آبکش است.

ساقه : در ساقه های چوبی،‌جوانه هایی در اطراف و انتهای ساقه وجود دارد که رشد طولی ساقه برعهده آن هاست. بعضی ازاین جوانه ها تبدیل به برگ و گل و بعضی تبدیل به شاخه می شوند. گیاهان چوبی، علاوه بر رشد طولی، رشد قطری هم دارند. به همین علت سال به سال قطر تنه ی درختان زیادتر می شود. افزایش قطر درخت به دلیل زیاد شدن آوندهاست. آوندهای چوبی … بیشتر از آوندهای آبکش افزایش می یابند، به طوری که بیشتر قطر تنه ی درخت را تشکیل می دهند.

برگ :

برگ کارخانه ی غذاسازی گیاه است. بیشترین مقدار سبزینه (کلروفیل) گیاه که محل غذاسازی گیاه است. در برگ ذخیره شده است. با وجود آنکه برگ در گیاهان مختلف به شکل های بسیار گوناگونی دیده می شود،‌کار اصلی آن در همه گیاهان تقریباً یکی است. در پوسته نازکی که پشت و روی برگ را می پوشاند، سوراخ های بسیار ریزی به نام روزنه وجود دارد که فقط با میکروسکوپ دیده می شوند. سلول های وسط برگ از این راه کربن دی اکسیدهوا را برای عمل غذاسازی و اکسیژن را برای تنفس می گیرند. آب و مواد معدنی لازم نیز از راه رگ برگ ها از طریق ساقه به برگ می رسد، رگ برگ ها، مجموعه آوندها بوده و به آوندهای ساقه و ریشه متصل اند.
هر برگ غیراز رگ برگ، دم برگ و پهنک هم دارد. دم برگ قسمتی است که برگ به وسیله آن ساقه متصل می شود. پهنک قسمت سطح برگ را معمولاً نازک است می گویند. شکل پهنک در برگ گیاهان مختلف بسیار متفاوت است. لبه ی پهنک هم ممکن است صاف یا دندانه دار یا دارای بریدگیهای عمیق باشد، اگر برگ فقط یک دم برگ داشته باشد، آن را ساده می گویند. اما در بعضی از گیاهان، به هر دم برگ تعدادی برگچه متصل است. در این حال برگ را مرکب می نامند.

فتوسنتز:

در بررسی ساختمان برگ، سلول های سبزینه (کلروفیل) درون دانه های سبزرنگی به نام کلروپلاست قرار دارد. کلروپلاست مانند آشپزخانه ی سلول های گیاهی است. هر کلروفیل، ملکول شیمیایی است که مانند سرآشپز تهیه غذا را به عهده دارد. در انجام این کار ، ماده های رنگی به او کمک می کنند. بخشی از عمل غذاسازی گیاهان (فتوسنتز) نیازمند نور خورشید است و قسمتی از آن احتیاج به نور ندارد. درست مثل اینکه برخی کارهای مربوط به تهیه غذا به انرژی حرارتی اجاق احتیاج داشته ( مثل پختن) و بعضی کارها نیازی به گرما ندارند. (مثل آماده کردن گوشت، پاک کردن برنج و …) مواد اولیه مورد نیاز برای غذاسازی گیاهان آب و کربن دی اکسید بوده و محصول آن مواد قندی در اکسیژن است.
در خرما و نیشکر مواد قندی فراوان است و در زیتون و بادام مواد چربی زیاد است. گیاه در سلول های برگ ابتدا مواد قندی را می سازد و سپس آن ها را به مواد دیگری تبدیل می کند. مواد غذایی تولید شده در برگ از طریق آوند آبکش به جوانه ها، گل و میوه و سایر قسمت های گیاه برده می شود.

فصل ۱۲ – فکر کنید
آوندها آب و نمک هایی را که ریشه از خاک جذب می کند، به برگها می رسانند تا کار غذاسازی انجام شود. اما خزه ها آوند ندارند. در این صورت نیاز آن ها به آب و نمک ها چگونه تأمین می شود؟

خزه ها آب و نمک ها را بوسیله اندام های ریشه مانند (ریزوئید) از خاک جذب می کنند. انتقال آب درون ساقه به صورت سلول به سلول است و برگ ها می توانند مستقیماً آب اتمسفر را جذب کنند.

نداشتن آوند، چه فرق مهمی را بین این گیاهان و گیاهان آوند دار بوجود می آورد؟

گیاهان آوندی دارای ساقه می باشند ولی خزه ها ساقه ندارند. به این علت طول آن ها از چند میلی متر تجاوز نمی کند.

مشاهده کنید
از یک درخت کاج چند شاخه ی کوچک جدا کنید و برگ های آن را با دقت ببینید. شکل برگها چه تفاوتی با شکل برگهای درختان معمولی دارد برگ های کاج سوزنی شکل اند یعنی دراز و باریک اند.
وضع قرار گرفتن برگ ها در روی شاخه چگونه است؟

دو به دو روی هم واقع شده اند و هر ۲ تا ۵ برگ درون یک غلاف به ساقه چسبیده اند.

آیا در این برگ ها، رگ برگ وجود دارد؟
بله، در هر برگ فقط یک رگبرگ وجود دارد.
دانستید درختان کاج «همیشه سبز» هستند، زیرا برگ های آن مثل درختان دیگر در پائیز زرد نمی شود و نمی ریزد. به نظر شما آیا می توان گفت برگ های کاج «همیشگی اند»؟ خیر، برگ های درختان کاج مانند درختان دیگر در پائیز زرد نمی شود و نمی ریزد بلکه ریزش برگ ها به تدریج در طول ۲ تا ۳ سال صورت می گیرد. معمولاً همیشه تعدادی برگ خشکیده بر روی درخت یا زیر آن وجود دارد بنابراین برگ های درختان کاج همیشگی نیستند.

فکر کنید :
وقتی دانه ای را می کاریم. اولین قسمتی که از آن خارج می شود، ریشه است . چرا؟

زیرا گیاه را در خاک محکم نگه می دارد. و آب و مواد لازم برای غذاسازی را از زمین جذب می کند.

مقایسه کنید :
با ریشه های راست و افشان در دبستان آشنا شده اید.
آیا وظیفه ی همه این ریشه ها مشابه است؟

بله، وظیفه اصلی ریشه همه گیاهان جذب آب و مواد لازم از خاک و محکم نگه داشتن گیاه در خاک است.

آیا به جز جذب مواد و محکم نگهداشتن گیاه در خاک، کار دیگری برای بعضی از ریشه ها می توانند پیدا کنید؟
بله ریشه ی بعضی از گیاهان مانند هویج،‌چغندر ، ترب و تربچه محل ذخیره مواد غذایی است.

فکر کنید

یک قطعه ی ساقه ی بریده شاده درخت تهیه کنید (کاج باشد بهتر است) در این ساقه تعدادی حلقه وجود دارد. هر حلقه تیره و روشن،‌مربوط به یک سال رشد درخت بوده است. با ذره بین به دقت حلقه ها را مشاهده کنید. آیا می توانید آن ها را شمرده و سن درخت را پیدا کنید؟
ضخامت حلقه ها مساوی نیست. هر چه فعالیت گیاه در اثر مساعد بودن شرایط آب و هوایی در طول یک سال بیشتر باشد، قطر حلقه های مربوط به آن سال ها هم بیشتر خواهد بود. در ضمن جهت تابش نور هم می تواند در رشد درخت از یک طرف و زیاد شدن قطر حلقه در آن سمت مؤثر باشد.

حلقه های تیره و روشن بیانگر تعداد تراکم آوندهاست. در کدامیک تعداد آوندها بیشتر است؟
آوندهای روشن

به نظر شما در هر سال ابتدا حلقه های تیره بوجود آمده اند یا روشن ؟ چرا؟
حلقه های روشن . زیرا حلقه های روشن در بهار و حلقه های تیره در زمستان و پائیز بوجود آمده اند.

آخرین حلقه ای که بعد از آن، درخت قطع شده بیرونی ترین لایه است یا داخلی ترین لایه؟ چرا؟
آخرین حلقه جدیدترین لایه است.زیرا لایه های جدید در بیرون لایه های قدیمی تولید می شوند.

فکر کنید :
۱ – اگر بخواهید تعیین کنید که کدام نوع برگ ها عمل غذاسازی را بیشتر و بهتر انجام می دهند، به چه چیزهایی در آن برگها توجه می کنید؟
۱٫ سلول های سبزینه دار برگ دارای سبزینه ی فراوان باشند ( هرچه برگ سبزتر باشد مقدار سبزینه بیشتر است) ۲٫ سطح برگ دارای وسعت زیادی باشد ۳٫ ضخامت برگ کم باشد ۴٫ تعداد گلبرگ های موجود در برگ زیاد باشند.

۲ – به نظر شما، غذایی که در برگ ها ساخته شده است چه می شود؟
بوسیله آوندها به تمام قسمت های مختلف گیاه بخصوص جاهای فعال برده می شود،‌مانند نوک ریشه و ساقه (جهت رشد طولی)، برگ ها (جهت غذاسازی) جوانه و گل (جهت تولید مثلی) و میوه (جهت ذخیره ی مواد غذایی).